Ένας δημιουργός και το λυκόφως ενός κόσμου

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 2 έτη από την ημέρα (26 Ιουνίου 2015) που ο Φράνκο Κορλιανό, πέθανε σε ηλικία 67 ετών,όπως γράφτηκε και ειπώθηκε κατά κόρον στα ΜΜΕ,ήταν μία από τις ελληνόφωνες και πιο χαρακτηριστικές φωνές της Κάτω Ιταλίας, ίσως και η πιο στεντόρεια, γνωστός από το θρυλικό γκρεκάνικο τραγούδι «Άντρα μου πάει».

Είχα την τύχη, όσο ζούσε, μέσω της ιστοσελίδας που διατηρούσε στο Facebook να έχω μια επικοινωνία μαζί του οπού διαπίστωσα την πολύ καλή χρήση της νεοελληνικής γλώσσας από μέρος του.

Ο ποιητής, συγγραφέας, αρθρογράφος, λαογράφος, μελετητής, στοχαστής, ζωγράφος και μουσικός, Φράνκο Κορλιανό, γεννήθηκε στην Καλημέρα, μια κωμόπολη στην καρδιά της «Ελλάδας του Σαλέντο» το 1948 και εκεί έζησε μέχρι το τέλος του βίου του.

Προερχόμενος από μικροαστική οικογένεια η οποία δεν βρέθηκε στην ανάγκη να μεταναστεύσει, εργάστηκε ως υπάλληλος σε σιδηροδρομικούς σταθμούς του Λέτσε. Το 1972, όταν ήταν 24 χρόνων, παντρεύτηκε την εκπαιδευτικό σύζυγο του και δημιούργησε οικογένεια.

Εργάτης του πνεύματος από τα νεανικά του χρόνια, πέρα από το ποιητικό και μουσικό του έργο κατέγραψε παραμύθια, ήθη, έθιμα, διηγήσεις. Δημιούργησε πίνακες ζωγραφικής που υπέγραφε ως Murghi, παρατσούκλι της οικογένειάς του, έδωσε πλήθος διαλέξεων και συνεντεύξεων και μετείχε σε δράσεις για την διάσωση της ελληνικής διαλεκτού στην Grecia Salentina. Τέλος, πιθανόν η σημαντικότερη προσφορά του να είναι η πληρέστερη ίσως, εμπειρική καταγραφή του ιδιώματος από ένα άνθρωπο που μίλησε και έζησε τη γλώσσα. και συνέταξε λεξικό της ελληνικής διαλεκτού του Σαλέντο (Vocabolario italiano-griko, griko-italiano).

Ευρέως γνωστός και πέρα από τα σύνορα της χώρας του, έγινε από ένα τραγούδι του το οποίο κουβαλάει όλη την ιστορία της μετανάστευσης του ευρωπαϊκού νότου. Στο σταθμό του Λέτσε, έζησε από κοντά τη μεγάλη μετανάστευση του φτωχού ιταλικού νότου των δεκαετιών του ’60- και ’70. Από εκεί χιλιάδες Ιταλοί μετανάστευσαν σαν φτηνή εργατική δύναμη στη Γερμανία το Βέλγιο και αλλού. Τα συναισθήματα που προκαλούσε η διάσπαση των οικογενειών ήταν έντονα. Τόση μεγάλη ήταν η δύναμη των εικόνων του αποχαιρετισμού, που το 1973, ο νεαρός τότε Φράνκο, δημιούργησε ένα μικρό αριστούργημα το τραγούδι «Άντρα μου πάει» και το πρωτοτραγούδησε η Φραντζέσκα Λίτσι στο εμβληματικό ντοκιμαντέρ «Πολεμώντα» του Δημήτρη Μαυρίκιου το 1975. Το 1977, στον δίσκο της Μαρίας Φαραντούρη «Τραγούδια διαμαρτυρίας από όλον τον κόσμο», το τραγούδι έκανε αίσθηση με τους στίχους στα grika, μιας πρωτοεμφανιζόμενης στο ευρύ κοινό ελληνικής διαλεκτού με δωρικές, ομηρικές και βυζαντινές επιρροές, εμπλουτισμένη με ιταλικά.

Είναι ιδιαιτέρα συγκινητική η στιγμή που κατέγραψε ο Άγγελος Κοβότσος στο ντοκιμαντέρ του, «Encardia: η πέτρα που χορεύει» (2012), όπου Φράνκο Κορλιανό ξεσπάει σε κλάματα απαγγέλλοντας τους παρακάτω στίχους του:

Τέλω να μπισκεφτώ, να μη πενσέφσω

Να κλάφσω τσαι να γελάσω τέλω

αρτεβράι, μα μάλι’ αράτζια έβο

ε’ να κανταλίσω στο φέγγο ε’ να

φωνάσω ο άντρα μου πάει

Άντρα μου πάει, άντρα μου πάει

Έχοντας γράψει και πει «μερικές φορές τα λόγια είναι πιο βαριά από τα λιθάρια», απέδειξε με το τραγούδι του «άντρα μου πάει», πως η δύναμη της μουσικής είναι η συγκίνηση· μα και το ότι η δύναμη της γλώσσας είναι η σημειολογία της.

Αξίζει να αναφερθεί ότι οι Ελληνόφωνοι της Κάτω Ιταλίας κατοικούν στις περιοχές της Γκρετσία Σαλεντίνα (Απουλία) στη χερσόνησο του Σαλέντο, και της Καλαβρίας στην περιοχή του Ασπρομοντέ και της Μποβεσία. Θεωρούνται πως είναι οι εναπομείναντες πληθυσμοί των ελληνικών αποικιών της αρχαιότητας, της Μεγάλης Ελλάδας (Magna Graecia), και των κατόπιν Βυζαντινών κατοίκων της νότιας Ιταλίας.

Μια αρχέγονη γλώσσα και μια ξεχωριστή παράδοση που διατηρήθηκε εδώ και αιώνες στην Κάτω Ιταλία και έφτασε ως τις μέρες μας. Στο Σαλέντο και στη Καλαβρία λίγες χιλιάδες ψυχές τραγουδούν περισσότερο,αλλά όλο λιγότερο μιλούν μια ελληνική διάλεκτο τις οποίας οι ρίζες χάνονται στο πρώτο κύμα αποικισμού τον 8ο αιώνα π.Χ. Τα γραικάνικα στην Καλαβρία, ή γκρίκο στην Απουλία διασώθηκαν για πολλούς αιώνες σαν αποτέλεσμα, από τη μια, της φυσικής απομόνωσης των οικιστικών ενοτήτων και της αυτάρκειας της αγροτικής οικονομίας, κύριας ασχολίας των κατοίκων.

Με την σταδιακή αποχώρηση των βυζαντινών από την περιοχή άρχισε και μια συνεχής πίεση στους πληθυσμούς της περιοχής να αποποιηθούν την ελληνορθόδοξη ταυτότητα τους. Οι πιέσεις σε πολλές περιπτώσεις ήταν αφόρητες για διολίσθηση από την ορθοδοξία στην ουνία (ελληνορθόδοξου ρυθμού καθολικισμό), από εκεί στον καθολικισμό και στον πλήρη εκλατινισμό.

Κατά τη διάρκεια της παντοδυναμίας του Μουσολίνι, οι Ελληνόφωνοι της Κάτω Ιταλίας αναγκάστηκαν να μιλούν μόνο την ιταλική γλώσσα. Σε διαφορετική περίπτωση, απειλούνταν με αποκεφαλισμό! Την χαριστική βολή στη χρήση της διαλέκτου έδωσε η αστυφιλία, η μετανάστευση και ο σύγχρονος τρόπος ζωής.

Το 1999 η ιταλική Βουλή αναγνώρισε τη γραικάνικη κοινότητα του Σαλέντο ως «εθνική και γλωσσική μειονότητα» αλλά πλέον είναι πολύ αργά.

Την απάντηση στο εύγλωττο ερώτημα για το ποιο θα είναι το μέλλον της διαλέκτου των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας μάλλον μας την δίνει ο μακαρίτης Φράνκο Κορλιανό με τον παρακάτω στίχο του:

Πεθαίνει ο γένο, πεθαίνει ο γένο.