Ένα Συνέδριο υπέρ της του κόσμου ζωής

Λίγα λόγια για το κείμενο…

Το 2017 η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος ζήτησε από καθηγητές Θεολογίας των Πανεπιστημίων όλου του κόσμου να ετοιμάσουν ένα κείμενο για την κοινωνική διδασκαλία της Εκκλησίας με βάση τα κείμενα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου 2016. Το ξεκίνημα έκανε ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής (Αρχιδιάκονος του Οικουμενικού Θρόνου και Θεολογικός σύμβουλος της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου). Το κείμενο ετοιμάσθηκε, γνωστοποιήθηκε στις επαρχίες του Οικουμενικού Θρόνου και ξεκίνησε το ταξίδι του…

Με αφορμή τη συμπλήρωση 80 ετών από τη λειτουργία της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. κατά το διήμερο 29 – 30 Μαρτίου, στη Θεολογική Σχολή διεξήχθη Συνέδριο με θέμα ‘’Υπέρ της του κόσμου ζωής. Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας’’.

Κατά την πρώτη ημέρα των εργασιών του Συνεδρίου (29 Μαρτίου) ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής μίλησε με θέμα ‘’Εκκλησία και Κοινωνία σε Συνάντηση και Διάλογο: Προς ένα ορθόδοξο κοινωνικό ήθος’’. Ακολούθησαν οι εισηγήσεις καθηγητών της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, κι εδώ βρίσκεται η πρωτοτυπία και ρηξικέλευθη τομή του Κοσμήτορα της Θεολογικής Α.Π.Θ. και Καθηγητή Δογματικής Χρυσόστομου Σταμούλη, πραγματοποιήθηκε στρογγυλή τράπεζα όλων των Κοσμητόρων του Α.Π.Θ. γύρω από το κείμενο και ακολούθησε συζήτηση.

Η δεύτερη ημέρα των εργασιών του Συνεδρίου (30 Μαρτίου) ξεκίνησε με τις εισηγήσεις καθηγητών της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ. Το απόγευμα πραγματοποιήθηκε στρογγυλή τράπεζα κληρικών και διεξήχθη συζήτηση πάνω στους τρόπους με τους οποίους μπορεί η Εκκλησία να χρησιμοποιήσει το κείμενο αυτό στην ενοριακή της ζωή. Στην τράπεζα συμμετείχαν: π. Αντώνιος Καλλιγέρης (Αρχιεπισκοπή Αθηνών), π. Βαρνάβας Γιάγκου (Ι.Μ. Θεσσαλονίκης), π. Βασίλειος Μήλιος (Ι.Μ. Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως), την εισήγηση του απέστειλε ο π. Θεοδόσιος Μαρτζούχος (Ι.Μ. Νικοπόλεως και Πρεβέζης), ενώ δεν κατάφερε να παρευρεθεί ο π. Σπυρίδων Τσιμούρης (Ι.Μ. Πειραιώς).

Ακολούθησε δείπνο που παρέθεσε προς τιμή όσων συμμετείχαν στην στρογγυλή τράπεζα καθώς και των καθηγητών της απογευματινής συνεδρίας, ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Αμορίου κ. Νικηφόρος, Ηγούμενος της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων.

Με ευγνωμοσύνη στέκομαι προς τον π. Ιωάννη Χρυσαυγή και τον ευχαριστώ θερμά για την πρόταση συμμετοχής μου στο σπουδαίο αυτό Συνέδριο και την Κοσμητεία της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ. για την πρόσκληση. Ευχαριστώ και τους πατέρες – συνομιλητές στη στρογγυλή τράπεζα για τη χαρά της συνάντησης.

Το Συνέδριο τελούσε υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

ΕΙΣΗΓΗΣΗ:

ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

‘’ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΖΩΗΣ.

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ’’.

 

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

 

Εν πρώτοις, αισθάνομαι την ανάγκη να σημειώσω ότι η σημερινή συνάντηση είναι η πρώτη για την ταπεινότητά μου ανάμεσα σε αξιότιμους Πανεπιστημιακούς Καθηγητές της Θεολογίας και εκλεκτούς συνομιλητές. Αισθάνομαι επίσης ιδιαίτερη χαρά αλλά και συγκίνηση καθώς στέκομαι μετά από έξι έτη στις αίθουσες της Θεολογικής Σχολής, εδώ όπου ο θεολογικός λόγος μεταμορφώνει και ενώνει.

Επιτρέψετε μου να δώσω το στίγμα της ποιμαντικής μου αναφοράς. Ανήκω στην Ιερά Μητρόπολη Σταγών & Μετεώρων. Η ενορία στην οποία διακονώ, η ενορία του Αγίου Δημητρίου Διάβας, είναι μία αγροτική ενορία με χίλιους περίπου κατοίκους. Μία ενορία, η τρίτη μεγαλύτερη σε πληθυσμό από τις εξήντα έξι αγροτικές ενορίες της Ιεράς Μητροπόλεως μου. Βρίσκεται μόλις τέσσερα χιλιόμετρα από την πόλη της Καλαμπάκας και ακριβώς απέναντι από τα επιβλητικά Άγια Μετέωρα.

Είχα την ευλογία το έτος 2021 να ασκήσω την πρώτη κριτική στον ελλαδικό χώρο πάνω στο κείμενο ‘’Υπέρ της του κόσμου ζωής. Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας’’ και να δημοσιευθεί στο διαδίκτυο.

Αξίζει να σημειωθεί πως αυτό το κείμενο, βγαλμένο από την Αρχιερατική αγωνία της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου, συνάδει με τη σύνολη αντίληψη και το ύφος του Οικουμενικού Πατριάρχη περί των θεολογικών πραγμάτων και το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει ο θεολογικός λόγος στη σύγχρονη εποχή, χωρίς ικμάδες υποκρισίας και φονταμενταλισμού. Για μία ακόμη φορά το Οικουμενικό Πατριαρχείο εισέρχεται μέσα στην ιστορία, στην κοινωνία, στον άνθρωπο και αφουγκράζεται τις ανάγκες του. Και μάλιστα με λόγο υποψιασμένο, χωρίς να απουσιάζουμε από το σήμερα και η αυριανή ημέρα να έρθει χωρίς εμάς, όπως θα ‘λεγε ο μακαριστός Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Μελίτων Χατζής [[1]].

Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί πως η σύνταξη κειμένων με θέμα την κοινωνική διδασκαλία της Εκκλησίας δεν ανήκει στο ύφος της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κάτι τέτοιο αποτελεί συνήθεια της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας από το 1891 [[2]] μέχρι σήμερα. Υφίσταται όμως ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες μία ειδοποιός διαφορά στο θέμα προσέγγισης των κοινωνικών θεμάτων. Η κοινωνική διδασκαλία του κειμένου ‘’Υπέρ της του κόσμου ζωής’’ στρέφεται προς ένα εσχατολογικό γεγονός και αντιμετωπίζει τον κόσμο, ολάκερη την κτίση με τρόπο ευχαριστιακό. Ομολογουμένως, δεν αποτελεί μία στείρα κοινωνική διδασκαλία, απογυμνωμένη από την ταυτότητα της Εκκλησίας που σύμφωνα με τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα είναι το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας [[3]]. Απεναντίας, στους Πατέρες και θεολόγους της Δύσης είναι έντονο το θεσμικό στοιχείο [[4]] και στις κοινωνικές εγκυκλίους κάθε Πάπα κυριαρχεί η πολιτική σκέψη [[5]].

Το κείμενο που ετοίμασε η καταξιωμένη ομάδα θεολόγων επιστημόνων ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ενοριών μας, οι οποίες ως ζωντανά κύτταρα συνεχώς βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και διάλογο με την εποχή μας. Το γεγονός ότι το κείμενο είναι ταξινομημένο σωστά όσον αφορά τα κοινωνικά ζητήματα και προβλήματα είναι καταλυτικής σημασίας για την άσκηση της ποιμαντικής. Υπάρχει ένα σταθερό ξεδίπλωμα των θεμάτων αυτών και αυτό συμβάλλει στην κατανόηση των θεμάτων εκ μέρους των πιστών.

Πρέπει να σημειωθεί πως το κείμενο ‘’Υπέρ της του κόσμου ζωής’’ δεν είναι ένα αυτόνομο κείμενο αλλά προέρχεται από τα σπλάχνα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου του 2016. Βασίζεται στα κείμενα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου και αυτό αποκτά ιδιαίτερη ποιμαντική βαρύτητα. Το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η δικαιοσύνη, η φτώχεια, η επιστήμη, η τεχνολογία, ο πλούτος, αποτελούν θέματα με τα οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι με τους πιστούς στις ενορίες μας. Τα συναντούμε μπροστά μας. Δεν επιτρέπεται να κλείσουμε τα αυτιά μας ενώπιον των κελευσμάτων της εποχής μας, αλλά να εμβαθύνουμε στην κοινωνική διδασκαλία της Εκκλησίας μας.

Το κείμενο, όπως σημειώνεται στον πρόλογο του, ‘’προσφέρει τις παραμέτρους και τις κατευθυντήριες αρχές για την κοινωνική αποστολή των Ορθοδόξων Εκκλησιών’’ [[6]]. Από εκεί και πέρα ξεκινούν οι αναζητήσεις. Η επαφή με την ενορία μας, τους πιστούς, τις ανάγκες τους, τα προβλήματά τους, τις ανησυχίες τους. Αλλά μέσα σε τι κόσμο; Όλα αυτά ενταγμένα μέσα σε μία κοινωνία εκκοσμίκευσης. Αν πρέπει να παλέψουμε με κάτι, αυτό, όπως εξάλλου φαίνεται σε πολλά σημεία του κειμένου, είναι η ίδια η εκκοσμίκευση [[7]].

Το κείμενο απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και περιλαμβάνει ποικιλία κοινωνικών θεμάτων. Δεν είναι μονότονο. Υπάρχουν ορισμένα θετικά στοιχεία του κειμένου, τα οποία συμβάλουν στην ποιμαντική του χρήση στις ενορίες. Δεν καλλιεργεί τον ηθικισμό και ευσεβισμό, δεν περιλαμβάνει αόριστες αναφορές στο κοινωνικό κομμάτι του ευαγγελικού λόγου, δεν αναλώνεται σε ευχολόγια, δεν εξιδανικεύει το παρελθόν, δεν εστιάζει στα έσχατα παραμελώντας τις κοινωνικές ανάγκες των πιστών στην εποχή τους, προτείνει τρόπους και οδούς, δίνοντας ερεθίσματα για περαιτέρω αναζητήσεις, χρησιμοποιεί τη γλώσσα του ευαγγελίου και των Πατέρων της Εκκλησίας για να προσεγγίσει τα κοινωνικά ζητήματα και προβλήματα, συνδέει την κοινωνία και τον άνθρωπο με τρόπο ευχαριστιακό και όχι απλά ηθικό, αντιλαμβάνεται την εποχή του και τον κοινωνικό περίγυρο, καταθέτει θετικές προτάσεις, δεν αποθεώνει τα ανθρώπινα τεχνολογικά επιτεύγματα αλλά στέκεται απέναντι στα ηθικά διλλήματα που η τεχνολογία προκαλεί. Υπάρχουν και αδυναμίες, φυσικά. Μία γλώσσα περισσότερο επιστημονική σε κάποια σημεία, συζήτηση γύρω από θέματα χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι παραμένουμε ακατήχητοι κ.ά.

Το κείμενο εντοπίζει τα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία και τον κόσμο και καταθέτει τη μαρτυρία της Εκκλησίας. Αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στην ενοριακή ζωή, στην επαφή με τους πιστούς, στη διαποίμανσή τους. Αγγίζει θέματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπη η σημερινή ενορία. Προβλήματα, αδιέξοδα, προκλήσεις, διλήμματα αναζητούν απαντήσεις. Απαντήσεις μέσα από την εμπειρία της Εκκλησίας. Και είναι η ίδια η ζωή της Εκκλησίας που αποτελεί ακατάλυτη απάντηση στα ερωτήματα της ανθρωπολογίας και του ήθους, όπως σημείωνε σε χαιρετισμό του προς την αντιπροσωπεία της Εκκλησίας της Ρώμης κατά την Θρονική Εορτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Φανάρι το 2020 η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος [[8]].

Η σύγχρονη ενορία δεν έχει καμία σχέση με τη δομή και τις ανάγκες της κοινωνίας προηγουμένων δεκαετιών. Απαιτείται υποψιασμένος λόγος στις μέρες μας. Σε συνδυασμό με την κατάρτιση αλλά και την πνευματική μόρφωση, ο κληρικός έχοντας στα χέρια του το κείμενο ‘’Υπέρ της του κόσμου ζωής’’ μπορεί να δώσει το πνευματικό στίγμα σε κάθε κοινωνικό πρόβλημα. Το κοινωνικό ήθος της ορθόδοξης Εκκλησίας είναι το ήθος της διδασκαλίας του ευαγγελίου και των Πατέρων της Εκκλησίας που στην εποχή τους ανέπτυξαν έντονες κοινωνικές ανησυχίες για τα ζητήματα του κόσμου. Και όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ. Χρυσόστομος ‘’η Εκκλησία του σήμερα καλείται να δώσει ένα νόημα ζωής και ελπίδας σε έναν κόσμο, ο οποίος κινείται προς το μέλλον, όχι με κριτήρια ηθικιστικών οδηγιών ή κατευθύνσεων αλλά με όρους και προϋποθέσεις υπαρξιακών δεδομένων’’ [[9]].

Οι ενορίες στις ημέρες μας έχουν ανάγκη από τέτοιες προσπάθειες που αποσκοπούν στην προσέγγιση ζητημάτων, που άπτονται των κοινωνικών ενδιαφερόντων των πιστών. Ζούμε σε μία εποχή που οι πιστοί έρχονται αντιμέτωποι, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, με τα προβλήματα της κοινωνίας και ζητούν λύσεις σε αυτά και στα αδιέξοδα που αυτά προβάλλουν. Η Εκκλησία δεν μπορεί να μείνει με σταυρωμένα χέρια, μήτε να αποτελέσει την ‘’αλεπού της ιστορίας’’, κατά τον Καθηγητή Δογματικής Χρυσόστομο Σταμούλη [[10]]. Είναι ανάγκη να ζήσουμε σε μία κοινωνία με δικαιοσύνη, μέριμνα για τους φτωχούς, σεβασμό στο περιβάλλον, ενδιαφέρον για τον άλλον, τον ξένο, τον διαφορετικό, με σωστή χρήση της τεχνολογίας που να μην παραθεωρεί την ιερότητα του προσώπου, σε διάλογο με τους άλλους, χωρίς τη χρήση της βίας.

Ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής με τον χθεσινό του λόγο προβλημάτισε, σημειώνοντας πως η εκκλησία μας συνεχίζει να αγνοεί τις κοινωνικές αρχές του ευαγγελίου [[11]]. Και πράγματι, η Εκκλησία βιώνει, και το είδαμε αυτό με την πρόσφατη πανδημία, μία έντονη προβληματική. Αντί να καταθέτει θετικές προτάσεις, επιδιώκει πολλές φορές να απολογείται ή να υπερασπίζεται τον εαυτό της από κάθε λογής ‘’αιρετικούς’’ ή να προσηλώνεται σε έναν άκαμπτο ηθικισμό, ασύνδετο με τα προβλήματα της κοινωνίας. ‘’Φάγαμε ήττα’’ [[12]], όπως θα πει ο Καθηγητής Χρυσόστομος Σταμούλης, στο πρόσφατο του βιβλίο και πολύ φοβούμαι πως θα φάμε κι άλλες ήττες αν δεν εστιάσουμε στα κοινωνικά προβλήματα και δεν καταθέσουμε τις θετικές προτάσεις της θεολογίας της ορθόδοξης Ανατολής.

Αντλώντας την αλήθεια της από τη Βασιλεία του Θεού, ‘’η Εκκλησία συνεχώς γίνεται’’ κατά τη φράση του αειμνήστου Καθηγητού Νικολάου Ματσούκα [[13]]. Καλείται να καταφάσκει σε νέες σαρκώσεις, κάθε εποχής, κάθε προσώπου, κάθε αιτήματος. Να βρίσκεται μέσα στην κοινωνία, μέσα στον κόσμο, όχι όμως να γίνει κόσμος. Κι αυτό είναι το παράδοξο του μηνύματος· ‘’ὑμεῖς ἐκ τοῦ κόσμου τούτου ἐστέ, ἐγώ οὐκ εἰμί ἐκ τοῦ κόσμου τούτου’’ [[14]].

Επιτρέψετε μου να κλείσω τις σκέψεις αυτές μέσα από τα λόγια ίσως του σπουδαιότερου θεολόγου της εποχής μας, του αειμνήστου Μητροπολίτου Γέροντος Περγάμου Ιωάννη, ο οποίος αναφερόμενος στα άγχη της μοναξιάς και της αποπροσωποποιήσεως των ανθρώπων στην εποχή μας, σημειώνει τα εξής: ‘’Σ’ αυτό τον κόσμο πρέπει να σκύψει η σύγχρονη Ορθοδοξία με ρωμαλεότητα στοχασμού και με ευαισθησία, ώστε να μεταμορφώσει τις σύγχρονες φιλοσοφίες και ιδεολογίες και να περισώσει το πρόσωπο και την ελευθερία του από τη δίνη του ευδαιμονισμού… Η Ορθοδοξία αποτελεί την ελπίδα του κόσμου στη σημερινή κρίσιμη εποχή. Θα ήταν κρίμα να κλειστεί στον εαυτό της και να μην ανταποκριθεί στην κλήση αυτή της ιστορίας, που είναι κλήση των Πατέρων της’’ [[15]].

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας να με ακούσετε. Καλή Ανάσταση!

 

Υποσημειώσεις:

[1] Διακόνου Ανδρέα Νανάκη, Λόγοι και Ομιλίαι, Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κυρού Μελίτωνος, Εκδόσεις Πανσέληνος, Άγιον Όρος 1991, σ. 87.

[2] Στις 15 Μαΐου 1891 ο Πάπας Λέων ΙΓ’ δημοσίευσε την πρώτη κοινωνική εγκύκλιο Rerum novarum και από τότε οι Πάπες εκδίδουν ανάλογες κοινωνικές εγκυκλίους για κοινωνικά θέματα που αφορούν την κοινωνία.  Βλ. Patrick de Laubier., La Pensée sociale de l’ Eglise catholique, Prémices, Fribourg, 1984, pp. 9-12, 201-202.

[3] Νικολάου Καβάσιλα, Ἑρμηνεία εἰς τήν θείαν Λειτουργίαν, 38, PG 150, 452c-d.

[4] Χριστοφόρου Αρβανίτη, Απαρχές ηθικής οικο-θεολογίας στον Άγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 48-64.

[5] Βλ. Ph. McDonagh, Η πολιτική σκέψη του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄, περιοδικό Σύγχρονα Βήματα, τ. 141, Ιανουάριος – Μάρτιος 2007, σσ. 26-41.

[6] https://www.goarch.org/el/social-ethos

[7] Πρβλ. Μητροπολίτου Μεσσηνίας Χρυσοστόμου Σαββάτου, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἔκφρασις τῆς συνοδικῆς αὐτοσυνειδησίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Αθήνα 2017, σσ. 181 –  182.

[8] Χαιρετισμός τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οικουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πρός τήν Ἀντιπροσωπείαν τῆς Ἐκκλησίας Ρώμης κατά τήν Θρονικήν Ἑορτήν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (Φανάρι 30 Νοεμβρίου 2020).

[9] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτη Μεσσηνίας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Εκκλησία και Κοινωνία, Ο διάλογος θα ενώσει τον κόσμο και την κοινωνία, Καλαμάτα 2017, σσ. 25-26.

[10] Χρυσόστομος Σταμούλης, Τί γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Εκδόσεις Αρμός, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 15.

[11] Από την ομιλία του π. Ιωάννη Χρυσαυγή στο Συνέδριο με θέμα ‘’Εκκλησία και Κοινωνία σε συνάντηση και διάλογο. Προς ένα ορθόδοξο κοινωνικό ήθος’’.

[12] Χρυσόστομος Α. Σταμούλης, Φάγαμε ήττα, Κείμενα για τον αυτοεγκλωβισμό της Ορθοδοξίας, Εκδόσεις Αρμός, Θεσσαλονίκη 2021.

[13] Ν. Ματσούκας, Εκκλησία και Βασιλεία του Θεού, Εκκλησία και Εσχατολογία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σ. 73.

[14] Ιω. 8,23.

[15] Μητροπολίτου Γέροντος Περγάμου Ιωάννου, Κόσμου Λύτρον, Εκδόσεις Ιερά Ανδρώα Κοινοβιακή Μονή Αγίας Παρασκευής Μαζίου Μεγάρων, Μέγαρα 2014, σ. 239