«Το αστικό φαινόμενο σύμφωνα με τον Jacques Le Goff στην Ευρώπη και στην Αμερική»

hliadi amal

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Φιλόλογος-Ιστορικός, Μεταπτυχιακό δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας από το Α.Π.Θ.

Σήμερα που οι πόλεις υφίστανται ριζικές και πρωτόγνωρες αλλαγές είναι αναγκαία η ιστορική αυτογνωσία είτε σαν εργαλείο ερμηνείας τους είτε σαν εργαλείο προσδιορισμού της ταυτότητάς τους στο μέλλον. Το ενδιαφέρον τους κατ’ αρχήν προέρχεται από το γεγονός ότι μιλάει για την πόλη ένας σπουδαίος ιστορικός του Μεσαίωνα: ο Jacques Le Goff (1924, Τουλώνη), γνωστός στο διεθνές και στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από το έργο του για τον δυτικό Μεσαίωνα (σχετικά πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Ιστορία και μνήμη, εκδ. Νεφέλη, 1998), διάδοχος του F. Braudel στην Ecole Pratique des Hautes Etudes και μεταξύ εκείνων που αποτέλεσαν τον βασικό πυρήνα της περίφημης ιστορικής σχολής των Annales. Αυτός λοιπόν χρησιμοποιεί το corpus των γνώσεών του και την ιστορική του εμπειρία για να μας μιλήσει τελικά για τη σύγχρονη πόλη, για το παρελθόν και το μέλλον της. Το βιβλίο αυτό παρουσίασε η αρχιτέκτων Φωτεινή Μαργαρίτη.
Η βασική υπόθεση του Jacques Le Goff γύρω από την οποία αρθρώνεται η συζήτησή του με τον Jean Lebrun είναι ότι η σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη αποτελεί συνέχεια της μεσαιωνικής. Όλο το διάστημα που μεσολαβεί από τον 11ο αιώνα ως τις ημέρες μας, με τις συνέχειες ή ασυνέχειές του, αποτελεί τη μεγάλη διάρκεια, τον ιστορικό χρόνο της σύγχρονης πόλης. Μέσα σ’ αυτή τη μεγάλη διάρκεια ο J.Le Goff επιχειρεί να ερμηνεύσει πολλά από τα σύγχρονα αστικά φαινόμενα. Η συζήτηση στο βιβλίο του είναι δομημένη σε έξι βασικές ενότητες και συμπληρώνεται με μια εξαιρετική εικονογράφηση της μεσαιωνικής και της σύγχρονης πόλης κατ’ αντίστιξη.
Στην πρώτη ενότητα, που αποτελεί και την εισαγωγή του βιβλίου του , ο J. Le Goff αναπτύσσει τη βασική του υπόθεση: η πόλη συνίσταται σε έναν βασικό πυρήνα, αυτόν που αποτελεί σήμερα το μεσαιωνικό ιστορικό κέντρο των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων, μέσω του οποίου εξασκείται η εξουσία σε μια περιφερειακή έκταση (τα προάστια). Το σημείο εκκίνησης των πόλεων βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτή τη μετατόπιση των κέντρων εξουσίας από την ύπαιθρο προς την πόλη.
Ο J. Le Goff υποστηρίζει ότι η ενότητα της σύγχρονης πόλης με την περιφέρεια χρονολογείται από τον Μεσαίωνα: ο Μεσαίωνας οριοθέτησε (με τα τείχη ή, στη συνέχεια, με τα περιφερειακά βουλεβάρτα) την πόλη από την περιφέρεια, ενώ ταυτόχρονα έβαλε σε κίνηση τον μαγνητισμό της περιφέρειας από το κέντρο που η σύγχρονη εποχή ολοκλήρωσε. Σ’ αυτή τη μακρά ιστορική παράδοση μπορεί σήμερα κανείς να αποδώσει φαινόμενα που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη, σε διάκριση με την αμερικανική.
Ενώ η αστική πλέον περιφέρεια των ευρωπαϊκών πόλεων γιγαντώνεται, εξακολουθεί να διατηρεί μια απίστευτη εξάρτηση από τον κυρίως κορμό της πόλης. Ο αρχιτέκτων Rem Koolhaas (Conversations with students, 1996) διαπιστώνει με απορία ότι οι νέες πόλεις γύρω από το Παρίσι λέγονται ακόμη νέες πόλεις, παρ’ όλο που κάποιες από αυτές είναι 40 χρόνων και πλέον.
Ο J. Le Goff ολοκληρώνει αυτή την ενότητα με μια σημαντική διαπίστωση: ο Μεσαίωνας προτιμά να αναπαριστά στις εικόνες του τα εργοτάξια και αυτό μαρτυρεί μια πολεοδομική αισιοδοξία. Στην πόλη αυτή την εποχή κτίζουν περισσότερο παρά διατηρούν ή γκρεμίζουν και οι κάτοικοι δεν είναι συνδεδεμένοι με την εμφάνιση των πόλεών τους, γιατί αλλάζουν και εκείνοι και αυτές συχνά. Εκείνο που μπορούσε να τραυματίσει ήταν μόνο η καταστροφή ενός μνημείου (μια εκκλησία ή ένα καμπαναριό). Οι άλλες καταστροφές που κατά τον 18ο ή κυρίως κατά τον 19ο αιώνα τις εξέταζαν με νοσταλγία δεν προκαλούσαν καμιά συγκίνηση. Πρέπει να περιμένουμε την εποχή μας, που ανησυχεί για το μέλλον της πόλης, για να ηχήσουν οι κάθε είδους καταστροφές σαν σήμα κινδύνου.
Ο J. Le Goff ολοκληρώνει με τον αινιγματικό επίλογο «Το τέλος της πόλης ή η πόλη δίχως τέλος, δίχως όρια» και με την κοινή πλέον επισήμανση των μεγάλων αλλαγών που υφίσταται η πόλη και οι οποίες συνοψίζονται σε τρία νέα αστικά φαινόμενα: 1) την έξοδο από την πόλη πολλών από τις παραδοσιακές χρήσεις της (πανεπιστήμια, οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, λιμάνια, έδρες επιχειρήσεων, φεστιβάλ κ.ά.), 2) τον πολλαπλασιασμό των νευραλγικών κέντρων, που ωθούν τη σύγχρονη πόλη μοιραία στον πολυκεντρισμό., 3) τη διάχυση του αστικού χώρου στον αγροτικό (και αντιστρόφως). Όλο αυτό το σύνολο δεν μπορεί πια να λειτουργεί παρά μέσα από ένα πυκνό δίκτυο επικοινωνίας.
Ο J.Le Goff υποστηρίζει ότι όλη αυτή η εξέλιξη της ευρωπαϊκής πόλης οφείλεται στην επίδραση της αμερικανικής πραγματικότητας, «όπου ο αστικός πολιτισμός βρήκε την πιο έντονη ανάπτυξη και εκδηλώθηκε με πλήθος καινοτομιών στην εποχή μας. (…). Η επίδραση της αμερικανικής πόλης (…) συνέβαλε στον θάνατο της μεσαιωνικής πόλης και των υπολειμμάτων της».
Μάλιστα θεωρεί πως όλη η εξέλιξη του αστικού φαινομένου που λειτουργεί βαθιά και κάνει πόλεις οι οποίες έχουν ένα ολότελα διαφορετικό παρελθόν (στην Αμερική, στην Ασία, στην Ιαπωνία και στην Ευρώπη) να μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους λειτουργεί εναντίον του παραδοσιακού αστικού κέντρου, το οποίο δεν είναι πλέον συμβατό με την οικονομική ζωή ή τις σχέσεις που αναπτύσσονται στους αστικούς πληθυσμούς.
«Για centro storico συζητούν πολύ οι Ιταλοί. Και αν λάμπει ακόμη, είναι η ομορφιά του θανάτου. (…) Προχωρούμε προς την πόλη κέντρο-μουσείο». Η αναφορά του στο ακραίο παράδειγμα της Βενετίας είναι εύγλωττη. Η σύγχρονη πόλη βρίσκεται μοιραία πλέον στη διαδικασία ανακάλυψης νέων μορφών γοητείας που θα προσελκύσουν τους αστικούς πληθυσμούς. Τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματά του μπορεί να συμπληρώσει κανείς ανατρέχοντας στις απόψεις και πολλών άλλων ειδικών.
Ολοκληρώνοντας την ανάγνωσή μας θα προσθέσουμε ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο για όλους εκείνους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στοχάζονται τα θέματα της πόλης και όχι μόνον, αλλά και ειδικότερα για τον έλληνα αναγνώστη, αφού από την ελληνική βιβλιογραφία, παρά την ύπαρξη μεμονωμένων μελετών για την ιστορία των ελληνικών πόλεων, απουσιάζει η ενσωμάτωση της ιστορικής εμπειρίας στην ερμηνεία των σύγχρονων ελληνικών πόλεων, με αποτέλεσμα να αναμασώνται δάνειες θεωρίες και προβληματισμοί που δεν δίνουν απάντηση στη νέα πραγματικότητα.
Τέλος, από τις πρώτες σχεδόν σελίδες του βιβλίου αναιρείται το ερώτημα για το που βρίσκεται η ελληνική πόλη σε σχέση με το παρελθόν στο οποίο αναφέρεται ο J. Le Goff. Ο συγγραφέας κάνει αυτή τη συζήτηση κάτω από το φως της εμπειρίας του 20ού αιώνα και αποπειράται να συλλάβει την ταυτότητα της σύγχρονης πόλης στο σύνολό της. Άλλωστε, από μιαν άλλη άποψη, το παρελθόν της δυτικής πόλης του Μεσαίωνα αφορά και την ελληνική μοντέρνα πόλη, αφού στον σχεδιασμό της κατά τον προηγούμενο αλλά και τον παρόντα αιώνα στην ουσία αυτή την παράδοση ενσωματώνει, έχοντας κάνει την επιλογή, αναρωτιέται κανείς σωστή ή λανθασμένη, να έρθει σε απόλυτη ρήξη με τη δική της μεσαιωνική και οθωμανική παράδοση.
(Δακτυλογράφηση: Βάσω Κ. Ηλιάδη).

 

.