Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Οι γραμμές που πρωτοχαράσσει ένα νήπιο φαίνονται στα μάτια μας σαν μουτζούρες. Για το παιδί όμως το αποτύπωμα αυτό της πρωταρχικής αίσθησης, της αφής, αποτελεί την πρώτη γραφή – σύμβολο. Αργότερα θα “γράψει” μορφές ζώων και ανθρώπων, με παρόμοια σχηματοποίηση και αφαίρεση που απαντάμε στις βραχογραφίες των πρωτόγονων. Το παιδί εκφράζεται με τη ζωγραφιά του, συνειδητά και ασύνειδα, στέλνοντας χρωματιστά μηνύματα. Μεγαλώνοντας, η ψυχοκινητική ικανότητά του ωριμάζει και οι δυνάμεις του συντονίζονται καλύτερα. Χρησιμοποιώντας και άλλα, υλικά όπως η πλαστελίνη ή ο πηλός, το αποτέλεσμα των προσπαθειών του θα γίνεται όλο και πιο φανερό. Πρόκειται για μια πύλη ψυχοπνευματικής επικοινωνίας. Γονείς και παιδαγωγοί καλούνται να το αποκωδικοποιήσουν και να του απαντήσουν συναισθηματικά και λεκτικά. Διότι η καλλιέργεια ψυχοκινητικών δραστηριοτήτων προωθεί και καθορίζει στοιχεία του εαυτού του παιδιού: φαντασία, αυθορμητισμό, κλπ., τα οποία, από κοινού με όσα προέρχονται από το DNA, απαρτίζουν και συνδιαμορφώνουν την προσωπικότητά του.
Παράλληλα με την συναισθηματική, ψυχοκινητική ανάπτυξη εξελίσσει και τον Λόγο. Κατακτά αυξανόμενο αριθμό εννοιών – λέξεων ώστε να εκφράζει πληρέστερα όσα αισθάνεται, επιθυμεί, γνωρίζει, θα ήθελε να ξέρει. Έχει ήδη ανακαλύψει πως υπάρχει και άλλος τρόπος επικοινωνίας πλην του προφορικού. Έχει δει τους μεγάλους να γράφουν στο χαρτί, στον υπολογιστή, σε βιβλία, εφημερίδες, περίεργα σημάδια που, ενώ είναι μικρά σχέδια ακριβείας, δεν εικονίζουν τίποτε από όσα γνωρίζει. Ως προς αυτό, πρέπει να υπερβεί με άλμα κάποια στάδια της εξέλιξης (Θεμελειώδης Βιογενετικός Νόμος), σε σχέση με τον προϊστορικό άνθρωπο. Να μεταβεί απ’ ευθείας στην αλφαβητική γραφή, χωρίς να διέλθει από τις ενδιάμεσες φάσεις της ιερογλυφικής και συλλαβικής γραφής. Έτσι θα μάθει να διαβάζει και να γράφει νωρίτερα. Σύντομα θα διατυπώνει στον γραπτό λόγο τις εντυπώσεις του από τον κόσμο και τα συναισθήματα που του προκαλεί, με μεγαλύτερη σαφήνεια απ’ ότι παλαιότερα με τις ζωγραφιές. Θα διαπιστώσει δε πως με γράφοντας έχει την δυνατότητα να βλέπει πιο καθαρά μέσα του, να γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό του. Να ξαναβρίσκει και να διατηρεί το άυλο παρελθόν, προσωπικό και συλλογικό. Είναι προφανές πως κυρίαρχο ρόλο στην εκπαίδευσή του, εκτός των γονιών, διαδραματίζει το Σχολείο, ήδη από την νηπιακή ηλικία. Οι παιδαγωγοί καλούνται να στηρίξουν το παιδί ώστε να οδηγηθεί στην εξέλιξη των δεξιοτήτων του, ανακαλύπτοντας καινούργια πράγματα με μεθοδικώτερη επιδίωξη.
Προϋπόθεση για την απόκτηση της δεξιότητας της γραφής, πλην της ψυχολογικής και γνωστικής ωρίμανσης, αποτελεί η κινητική ωρίμανση του αντίστοιχου οργάνου: του χεριού, η οποία μπορεί να καλλιεργηθεί και να ενδυναμωθεί μέσα από δραστηριότητες όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει. Η επισήμανση αυτή θέτει επί τάπητος ένα εξαιρετικά σοβαρό παράγοντα για την αρμονική εξέλιξη του παιδιού: την εκ παραλλήλου καλλιέργεια σωματικών και νοητικών αρετών. Η ενότητα σώματος και νου μοιάζει σήμερα να παραμελείται και οι σωματικές δραστηριότητες περιορίζονται σε περιεχόμενο. Για παράδειγμα τα παιδιά στα νηπιαγωγεία ασχολούνται πράγματι με κατασκευές από πολλά διαφορετικά υλικά. Δυστυχώς όμως συχνά η δασκάλα, προσπαθώντας για ένα αποτέλεσμα που να δικαιώσει πρώτα την ίδια, για το οποίο μπορεί να καμαρώνει στους γονείς, τους συναδέλφους, ή τον “επιθεωρητή”, επεμβαίνει καθοριστικά στη διαδικασία, ώστε το τελικό έργο να είναι περισσότερο δικό της και όχι των παιδιών. Γεγονός που δρα ανασταλτικά προς την επιδιωκώμενη ανάπτυξη ικανοτήτων στο παιδί. Ένα ακόμη αρνητικό στοιχείο είναι πως καλλιεργούνται κυρίως “καλλιτεχνικές” δραστηριότητες, ενώ απουσιάζουν άλλες που προϋποθέτουν πραγματική σωματική ενεργοποίηση όπως ο σχολικός κήπος. Ασχολίες που σχετίζονται με αυτή μειώνονται δραστικά ήδη από την 1η δημοτικού. Ακόμη και η γυμναστική, εξαντλείται πολύ συχνά στην άσκηση κάποιων ομαδικών αθλημάτων, όπως το μπάσκετ ή το 5×5, ενώ παραμελείται η σουηδική, λεγόμενη, γυμναστική ή ο σχολικός περίπατος. Κάθε άλλη ενασχόληση, όπως ατομικά αθλήματα, παραδοσιακοί χοροί κλπ. επαφίενται συνήθως στην οικογένεια, ως εξωσχολική δραστηριότητα. Η μικρή αυλή αποτελεί συνήθως …δικαιολογία για τον περιορισμό της γυμναστικής, ή άλλων δραστηριοτήτων υπαίθρου. Όμως τότε ποιός είναι ο λόγος που κινδυνεύουν να χαθούν άλλοι τομείς της σχολικής ζωής, σημαντικότατοι παλαιότερα, όπως το σχολικό θέατρο που δεν υποκαθίσταται από παραστάσεις επαγγελματικών θιάσων, όσο κατάλληλες και αν είναι, αφού δεν είναι τα παιδιά οι συντελεστές τους.
Στην επιδίωξη ενότητας νου και σώματος, μέσω της μαθησιακής διαδικασίας και των λοιπών πνευματικών, ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων στο σχολικό πλαίσιο, συνέβαλε αποφασιστικά η χειροτεχνία αποτελώντας ειδικό “μάθημα” στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Κάτω από τον όρο χειροτεχνεία καλύπτονταν ένα πλήθος ειδικότερων δεξιοτήτων, όπως κέντημα, ραπτική, χαρτοκοπτική και ξυλοκοπτική, κατασκευή χαρτών με γύψο, ή μακετών με κάθε είδους υλικά, και πλήθος άλλα. Τα παιδιά μάθαιναν να χρησιμοποιούν διάφορα πρωτογενή εργαλεία για να παράξουν έργα των χεριών τους, χρηστικά ή απλώς για αισθητικό σκοπό.
Στη συμβολή του χεριού και του αντίχειρα στη διαδικασία εξανθρωπισμού έχουμε ήδη αναφερθεί. Τώρα θα πρέπει να αναφερθούμε στην αξία παραγωγής έργων, ως αποτέλεσμα της εργασίας του χεριού. Έγραφε πολύ σωστά ο Αμερικανός νευρολόγος – ψυχίατρος, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας για την Προώθηση της Επαγγελματικής Θεραπείας, William Rush Dunton (1868 – 1966), στο βιβλίο του Reconstruction Therapy (1919): “το έργο για τη ζωή είναι απαραίτητο όσο είναι η τροφή και το νερό”. Αυτό ισχύει πιο αποφασιστικά μετά τη βιομηχανική επανάσταση που έφερε την εξάπλωση των μηχανικά παραγμένων προϊόντων και την υποχώρηση των χειροποίητων, τα οποία πλέον μόνο προνομιούχοι μπορούσαν να αποκτήσουν.
Στην ενότητα λοιπόν που επιδιώκεται μέσω πνευματικής, ψυχαγωγικής, αθλητικής δραστηριότητας και παιχνιδιού, πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και η χειροτεχνία, καθώς συνδυάζει τη σωματική δραστηρότητα και την νοητική συμμετοχή. Υποστηρίζει έτσι την καλλιέργεια της ολιστικής άποψης για τον άνθρωπο, ως ενότητα σώματος και νου. Η ενωτική αρμονία τους επιδρά θετικά στην διαμόρφωση δημιουργικής σκέψης, φαντασίας, εφευρετικότητας, αισθητικής, στην ανάπτυξη της γλωσσικής έκφρασης και επικοινωνίας, οδηγώντας στην ισορροπία μεταξύ δημιουργικότητας και ψυχαγωγίας. Η ολοκλήρωση λοιπόν ενός “χειροτεχνικού” έργου είναι πολύ σημαντική για την προσωπικότητα των παιδιών γιατί τους προσφέρει επιπλέον ικανοποίηση και την αίσθηση επιτυχίας.
Ας μην μας διαφεύγει πως, παράλληλα με την επιδίωξη του ατομικού έργου, στα πλαίσια της σχολικής χειροτεχνίας καλλιεργούνταν συστηματικά και η εργασία κατά ομάδες, με στόχο να παρουσιαστεί το τελικό αποτέλεσμα στη σχολική κοινότητα εν πρώτοις, αλλά και σε ευρύτερο κοινωνικό κοινό, κυρίως τις οικογένειες των μαθητών στις σχολικές γιορτές και επιδείξεις. Η έκθεση στην κοινωνική κριτική ενδυναμώνει επίσης και το αίσθημα ευθύνης προς την ομάδα, και τον εαυτό. Όλοι θέλουν να βγουν …ασπροπρόσωποι, κι αυτό προϋποθέτει την ενδυνάμωση της αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της ομάδας. Έτσι εξουδετερώνονται συγκρούσεις μεταξύ συνομήλικων, με συλλογική απόρριψη συμπεριφορών ενδοσχολικής βίας, όπως το bulling, αναπτύσσονται αισθήματα φιλίας και αλληλοεκτίμησης, ευνοείται η αποδοχή της “άλλης” αντίληψης, της διαφορετικότητας, και προωθείται η κοινωνικότητα.
*Δρ ψυχίατρος – συγγραφέας