Σπύρος Βλιώρας: Γιαννάκης Καλαμπάκας: Ο άγνωστος προεστός

Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

(Η πλήρης εκδοχή του κειμένου θα δημοσιευτεί σε βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς…)

Λίγο πριν από την 25^η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού). Θα συνεχίσουμε με τον Γιαννάκη Καλαμπάκα.

Εισαγωγή

Πάνω σ’ ένα βράχο¹ διακόσια περίπου μέτρα δυτικά της εκκλησίας Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας βρίσκονται σήμερα τα ερείπια ενός σπιτιού, που οι μαθητές, όταν περιηγούμαστε στην περιοχή αυτή, νομίζουν πως είναι το τείχος² της αρχαίας πόλης, πράγμα που δεν αφίσταται πολύ από την πραγματικότητα, όπως θα δούμε σε προσεχείς δημοσιεύσεις μας για το αρχαίο Αιγίνιο.

Πρόκειται όμως για το λεγόμενο Αρχοντικό του Καλαμπάκα, ένα από τα πιο εμβληματικά και επιβλητικά κτίσματα στην πόλη μας, μετά τον μητροπολιτικό της βυζαντινό ναό.

Η Μοσχόπολη (Χαλκογραφία του 1742)

Η πιο πρόσφατη φάση τροποποίησης του κτίσματος, πριν από την καταστροφή του στις 18 Οκτωβρίου 1943, ήταν τον 18^ο αιώνα. Τον αιώνα αυτό μετοίκησε αναγκαστικά στην Καλαμπάκα από τη Μοσχόπολη η οικογένεια Γιαννάκη (Γιαννακάδων) ή Σταθάκη και ο αρχηγός της (pater familias) Γιαννάκης, μετέπειτα Καλαμπάκας.

1769–70: Μετοίκηση στην Καλαμπάκα

Χάρτης της περιοχής. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Η οικογένεια λοιπόν Γιαννάκη ή Σταθάκη έφυγε από τη Μοσχόπολη μετά την καταστροφή του 1769 και κατέληξε στην Καλαμπάκα, 222 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μοσχόπολης. Πρέπει να ήταν μια πλούσια οικογένεια, όχι βέβαια από τις πιο πλούσιες της Μοσχόπολης, οι οποίες εγκαταστάθηκαν σε ευρωπαϊκές χώρες, ούτε όμως και από τις φτωχές μοσχοπολίτικες οικογένειες, που κατέληξαν σε μικρότερα βλαχοχώρια της Ηπείρου και Θεσσαλίας.

«Ο Ιωάννης, γιος Σταθάκη, προβλέψας ότι σύντομα η πλουσιότατη Μοσχόπολη θα καταστραφεί από τους Τουρκαλβανούς, όπως και έγινε, παρέλαβε μαζί του τον αδελφό του ιερέα παπα–Μάνο με όλη σχεδόν την κινητή περιουσία του, επορεύθη προς νότον και βρήκε ασφαλές καταφύγιο την Καλαμπάκα, όπου κατέληξε.»

Οπωσδήποτε ο Ιωάννης, για να είναι αρχηγός της οικογένειάς του, δεν πρέπει να ήταν πάρα πολύ μικρός· αλλά ούτε και πάρα πολύ μεγάλος στην ηλικία πρέπει να ήταν, γιατί —όπως θα δούμε παρακάτω—, έζησε μέχρι τα 1808, οπότε και δολοφονήθηκε από τον Αλή πασά, στα πλαίσια της εξέγερσης του παπα–Θύμιου Βλαχάβα. Θα λέγαμε ότι γεννήθηκε μάλλον τη δεύτερη ή τρίτη δεκαετία του 18^ου αιώνα, και σε ηλικία περίπου 30–40 ετών ήρθε στην Καλαμπάκα από τη Μοσχόπολη με την οικογένειά του.

Ερχόμενος εδώ ο Ιωάννης έλαβε το «επώνυμο» / προσδιοριστικό Καλαμπάκας, το οποίο είτε του «έδωσαν» / «κόλλησαν» οι Καλαμπακιώτες είτε το επέλεξε μόνος του, ίσως και σε μια προσπάθεια να μην δώσει, αρχικά τουλάχιστον, στόχο στον Οθωμανό μουτεσαρίφη του Σαντζακίου των Τρικάλων³ και στον δερβέναγα που δραστηριοποιούνταν και στην Καλαμπάκα ή ήταν στη δικαιοδοσία του.

Αρχοντικό του Καλαμπάκα

Αρχοντικό Καλαμπάκα και γύρω περιοχή.

Αφού ήρθε λοιπόν ο Γιαννάκης Καλαμπάκας στους Σταγούς θα αγόρασε με την περιουσία του κάποιο οίκημα πάνω στο βράχο διακόσια περίπου μέτρα δυτικά της εκκλησίας Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας. Δεν γνωρίζουμε σε τι κατάσταση θα ήταν τότε το κτίσμα. «Στην Καλαμπάκα ανήγειρε τριώροφο κτήριο με θεμέλια πλάτους τριών μέτρων και τοίχους εξωτερικούς πλάτους δύο μέτρων —σωστό κάστρο—, σε έδαφος που δεσπόζει της Καλαμπακας καταλαμβάνον έκταση μιάς ολοκλήρου συνοικίας επονομασθείσας εκ του ονόματός του Γιαννακάδικα. (…) Αποτελούσε δε οικοδομικό συγκρότημα με συνεχόμενα μαγειρεία για την διατροφή του πολυμελούς υπηρετικού προσωπικού και των σωματοφυλάκων, που εστεγάζοντο στον κτισμένο πύργον επί του βράχου με πολεμίστρες, με δυο όπισθεν αυτού αυτοτελή ιδιόκτητα παρεκκλήσια, (…) με ιδιαίτερο συγκρότημα υδρεύσεως της όλης ιδιοκτησίας του σαραγιού από πηγή που βρίσκονταν κάτω από τον έξω του παρεκκλησίου βράχον.»

Αρχοντικό Καλαμπάκα και γύρω περιοχή.

Στις 12 Μαΐου του 1784 χειροτονήθηκε επίσκοπος Σταγών «ὁ Κλινοβίτης κὺρ Παΐσιος». Το κοσμικό όνομα του Παϊσίου ήταν Ιωάννης. Ο πατέρας του λεγόταν Ευστάθιος και η αδερφή του Μαρία. Την Μαρία αυτή, που ήταν και μορφωμένη («λογία»), παντρεύτηκε ο Γιαννάκης Καλαμπάκας κι έτσι είχε γίνει κουνιάδος με τον συνονοματεπώνυμό του μητροπολίτη Σταγών. Οι δύο άντρες είχαν κι άλλα κοινά, όπως για παράδειγμα την γνώση της αρωμουνικής / βλαχικής διαλέκτου.

Ανακαίνιση εκκλησιών

Χάρτης της περιοχής. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Με τον προηγούμενο μητροπολίτη Παρθένιο αλλά και με τον διάδοχό του στον επισκοπικό θρόνο των Σταγών και συγγενή του, μητροπολίτη Παΐσιο, ο Γιαννάκης Καλαμπάκας συνεργάστηκε αρμονικά, αναμορφώνοντας και ανακαινίζοντας πολλές από τις εκκλησίες και ναΰδρια της Καλαμπάκας και της γύρω περιοχής, έργο που συνέχισε και ο γιος του Κωνσταντίνος.

Στην ανακαίνιση αυτή συνέβαλε κι ένα μεγάλο οικογενειακό πρόβλημα, που είχε ο πλούσιος και ισχυρός άντρας του τόπου Γιαννάκης Καλαμπάκας, σύμφωνα με παλαιότερες προφορικές μαρτυρίες: δεν ζούσαν τα παιδιά του πάνω από την ηλικία των έξι ετών. Έλαβε λοιπόν σχετική συμβουλή από μετεωρίτη μοναχό και από Αγιοταφίτες να χτίσει ή να ανακαινίσει δώδεκα ξωκλήσια· κι αν θα το έκανε αυτό, το πρόβλημά του θα λυνόταν. Όπως κι έγινε!⁴

Εκκλησάκι Αγίων Βασιλείου & Κωνσταντίνου και Ελένης

Τα ξωκλήσια αυτά, όπως τα αναφέρει ο αείμνηστος δάσκαλος Στέφανος Θανασούλας, είναι τα εξής: 1)Αγίου Βασιλείου, 2)Αγίου Κωνσταντίνου, 3)Αγίου Αντωνίου, 4)Αγίου Νικολάου, 5)Αγίου Αθανασίου, 6)Αγίου Γεωργίου Σοποτού, 7)Αγίου Δημητρίου, 8)Αγίας Τριάδας, 9)Αναλήψεως, 10)προφητη–Ηλία, 11)Παναγίας (Γενεσίου της Θεοτόκου, κοντά στον Μπάντοβα), 12)Αϊ-Μηνά,⁵ «που καταστράφηκε απ’ τους Τούρκους κατά τη μάχη της Καλαμπάκας το 1854. Αυτού μόνο λίγα ίχνη των ερειπίων του βρίσκονται σήμερα στη θέση “Αϊ‑Μηνάδες”, λίγο έξω απ’ την Καλαμπάκα» κ.ά. Εκτός όμως από τα παρεκκλήσια⁶ αυτά, μερίμνησε και για τον ιερό μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Χάρτης της περιοχής. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Τέκνα Γιαννάκη Καλαμπάκα

«Τέκνα αυτού ήσαν ο Κωνσταντίνος, ο Στάθης, ο Σπύρος και ο Δημήτρης».

1790: Εικόνα Αγίων Πάντων

Το ναΰδριο των Αγίων Πάντων. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 26/4/2019.

Το όνομα του πρωτότοκου γιου τού Γιαννάκη Καλαμπάκα, του Κωνσταντίνου, το διαβάζουμε για πρώτη φορά σε επιγραφή της πρωτομαρτιάς του 1790, γραμμένη σε εικόνα του ναϋδρίου των Αγίων Πάντων,⁷ ανατολικά και δίπλα στον μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου: «Ἡ παροῦσα τῶν ἁγίων ἱστορία Κωνσταντίνου, Ἑλένης καὶ Δημητρίου⁸ ἐγράφη διὰ χειρὸς Γεωργίου μαθητοῦ Δημητρίου Ζούκη Καλαρίτου, δι’ ἐξόδων τοῦ τιμιωτάτου κυρίου Κωνσταντίνου Ἰωάννου, ἐπὶ ἀρχιερέως Σταγῶν Παϊσίου, τοῦ ἐκ κώμης Κλινοβοῦ· 1790, Μαρτίου αʹ»

Ο Νίκος Βέης όμως γράφει πως η εικόνα αυτή υπήρχε «ἐν τῷ ἐπισκοπικῷ ναῷ Καλαμπάκας». Η εικόνα εικονογραφήθηκε, προκειμένου να εκτεθεί για λατρευτικούς και προσκυνηματικούς λόγους στον κεντρικό μητροπολιτικό ναό της πόλης.

Γιατί όμως αναφέρεται ως δωρητής ο υιός Κωνσταντίνος κι όχι ο πατέρας Ιωάννης Καλαμπάκας;

1790.03: Εκδίωξη Γιαννάκη Καλαμπάκα

Τον Μάρτιο του 1790, στα πλαίσια μιας διαμάχης και μιας συγκρουσιακής κατάστασης, στην οποία μετείχαν τόσο μουσουλμάνοι όσο και χριστιανοί του νομού Τρικάλων εκδιώχθηκε ο προεστός της Καλαμπάκας Γιαννάκης Καλαμπάκας από την πόλη, ενώ ο Αλή πασάς, που περνούσε από την περιοχή συγκεντρώνοντας στρατό, για να μετάσχει στον ρωσοτουρκικό πόλεμο (1787–1792), επιτίμησε με αυστηρότητα τους κοτσαμπάσηδες του Σαντζακίου των Τρικάλων.

Στα γραπτά του διδάκτορος νομικού και πολιτικού Σπυρίδωνος Αραβαντινού, διαβάζουμε ότι πριν αναλάβει ο Αλή πασάς Ντερβεντάτ Ναζίρ (επόπτης των δερβενίων), δηλαδή πριν από το 1787, προεστός («ἄρχων πρώτης τάξεως») στην περιοχή των Τρικάλων ήταν ο Γιαννάκης Καλαμπάκας.

Τον Απρίλιο όμως του 1790 που ο Αλής κατάφερε να διώξει τον Μπεκίρ Πασά (Bekir Paşa) και πέρασε από τα Τρίκαλα μαζεύοντας στρατό «διὰ τὸ μεγάλο σεφέρι», έδιωξε τους προηγούμενους προεστούς και αρματολούς (ανάμεσά τους και τον Γιαννάκη Καλαμπάκα, ενώ ορισμένους μάλιστα τους δολοφόνησε) και τους αντικατέστησε με άλλους της εμπιστοσύνης του.

Έτσι λοιπόν ο Γιαννάκης Καλαμπάκας στα 1790 εκδιώχθηκε από τον Αλή πασά ή ίσως αυτοεξορίστηκε σε κάποια ορεινή περιοχή της επαρχίας Καλαμπάκας, είτε στον Κλινοβό υπό την προστασία του κουνιάδου του μητροπολίτη Παϊσίου είτε στα Αντιχάσια υπό την προστασία των Βλαχαβαίων είτε στα Χάσια υπό την προστασία των Μανταλαίων. Αυτό το τελευταίο το θεωρούμε πιθανότερο, γιατί, όπως θα δούμε παρακάτω, αναφέρεται μαζί με τον Νάσιο Μάνταλο στο απελευθερωτικό σχέδιο κατά την βλαχάβεια επανάσταση.

Κι έτσι, με την φυγή του πατέρα Ιωάννη Καλαμπάκα, βλέπουμε τον πρωτότοκο γιο του Κωνσταντίνο να δραστηριοποιείται και ν’ αναλαμβάνει πρωτοβουλίες,

1792: Εικονογράφηση εκκλησίας Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας

Προπολεμική φωτογραφία που δείχνει το νότιο τμήμα του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στεγασμένο και δίπλα το σωζόμενο τότε επισκοπείο.

Στα 1792 ο υιός του Γιαννάκη Καλαμπάκα, ο Κωνσταντίνος, μερίμνησε για την —συμπληρωματική— αγιογράφηση σε διάφορα σημεία του Μητροπολιτικού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας, όπως στον στεγασμένο μέχρι τα 1943 νότιο τοίχο του ναού, στον Άμβωνα, τον εξωνάρθηκα κ.α.

1794

Δίδυμο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας

Στα 1794 πρέπει να έγιναν και κάποιες εργασίες στο δίδυμο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας και ίσως τότε καθιερώθηκε η τιμή του Αγίου Αντωνίου σ’ αυτό, προς τιμήν κάποιου μέλους της οικογένειας του Γιαννάκη Καλαμπάκα.

1798.03.01: Επιγραφή Αγίου Γεωργίου Σοποτού

Ναΐδιο του Αγίου Γεωργίου, Γκραβούρα του Tavy Notton

Πολλά απ’ τα καλαμπακιώτικα ναΰδρια είναι παλαιότερα από την εποχή της οικογένειας Καλαμπάκα, ανακαινίστηκαν ή αγιογραφήθηκαν όμως επί των ημερών της. Για παράδειγμα του Αγίου Γεωργίου Σοποτού, που είδαμε σε προηγούμενη δημοσίευσή μας, πρωτοκτίστηκε στα 1571.

Στην ανακαίνισή του όμως συνέβαλαν τόσο ο Κωνστανίνος, γιος του Γιαννάκη Καλαμπάκα, όσο και ο Σταγών Παΐσιος: «Ἡ μετακαίνισις τοῦ ἀρχιερέα καὶ θεοφιλεστάτου αὐθέντος καὶ δεσπότου κυρίου Παϊσίου Σταγῶν καὶ Κωσταντούλα τοῦ Γιαννάκη, Παπαθεοδόση, συνδρομή Στάθης καὶ πίτροπος Γεωργίου τοῦ Δημητρίου καὶ τῶν ἐπιλοίπων χωριανῶν, ἔτει 1798, Μαρτίου πρώτη.»

Ο Στάθης που συνέδραμε στην κατασκευή του ναϊδίου και αναγράφεται στη σχετική επιγραφή της πρωτομαρτιάς του 1798 πρέπει να είναι ο αδερφός του Κωνσταντίνου και γιος του Ιωάννη Καλαμπάκα. Ο επίτροπος του ναού του αγίου Γεωργίου Σοποτού, ο Γεώργιος, αναγράφεται ότι είναι γιος του Δημητρίου. Ο Δημήτριος αυτός ίσως είναι ο αδερφός του Κωνσταντίνου και γιος του Ιωάννη Καλαμπάκα.

Αν οι υποθέσεις που έγιναν παραπάνω είναι σωστές, τότε στην επιγραφή ανακαίνισης του ναϋδρίου του αγίου Γεωργίου Σοποτού εμφανίζονται τρία από τα παιδιά του Ιωάννη Καλαμπάκα: ο Κωνσταντίνος, ο Στάθης και ο Δημήτριος. Βέβαιοι είμαστε μόνο για την ταυτότητα του Κωνσταντίνου. Για τους υπολοίπους απαιτούνται κι άλλες μαρτυρίες ή πηγές.

1798.03.25: Επιγραφή ναϋδρίου αγίας Βαρβάρα

Ναΰδριο Αγίας Βαρβάρας Καλαμπάκας

Και στην παλαιότατη εκκλησίτσα της Αγίας Βαρβάρας, για την οποία έχουμε την πρώτη μνεία ήδη από το 1163, σε διεξοδικότατο πρακτικό («διάγνωσιν») αναγραφής των ορίων, των κτημάτων και δικαιωμάτων γενικότερα της επισκοπής Σταγών, υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα με την χρονολογία «1798, Μαρτίου 25». Φαίνεται λοιπόν ότι και σ’ αυτό το ναΰδριο έγιναν διάφορες εργασίες ανακαίνισης ή αγιογράφησης, επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου, πιθανόν με τη συνδρομή του Κωνσταντίνου Ιωάννου, ώστε να εκπληρωθεί το τάμα του πατέρα του.

1805

1805.11.15: Ο Leake μένει στο αρχοντικό του Καλαμπάκα

William Μartin Leake

Από τον Μάρτιο του 1790 μέχρι τον Φθινόπωρο του 1805, μια δεκαπενταετία δηλαδή, δεν έχουμε άλλη αναφορά για τον Γιαννάκη Καλαμπάκα. Στις 15 Νοεμβρίου όμως του 1805 που επισκέπτεται την Καλαμπάκα ο Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος, αρχαιολόγος και περιηγητής Γουλιέλμος Μαρτίνος Λήκιος, διαμένει στο σπίτι του κοτζάμπαση κυρ–Γιαννάκη, κι όχι στο σπίτι του Κωνσταντίνου ή άλλου.

1807.07: Αναφορά του Γιαννάκη Καλαμπάκα στο επαναστατικό σχέδιο που ακολούθησε ο Βλαχάβας

Όπως είδαμε σε προηγούμενη δημοσίευσή μας ο Γιαννάκης Καλαμπάκας αναφέρεται —όχι ονομαστικά— στο γενικότερο επαναστατικό σχέδιο που είχε εκπονηθεί από Ρώσους, Γάλλους και Έλληνες και που προέβλεπε ξεσηκωμό ενός ευρύτατου τμήματος 47–48.000 ενόπλων από την Αλβανία και Μακεδονία μέχρι την Ρούμελη κι από την Αδριατική ως το Αιγαίο. Αντιγράφουμε από την προηγούμενη εργασία μας:

«Στο σχέδιο καταγράφονται αναλυτικά οι περιοχές στην επικράτεια που αναφέραμε καθώς και ο αριθμός όσων θα μετείχαν από κάθε περιοχή με τα ονόματα των επικεφαλής τους, προεστών ή οπλαρχηγών. Στο 4^ο φύλλο της αναφοράς διαβάζουμε: “Le Primat de Calambaca avec les Capitaines Mandalo et Spiro, à 4 heures de Tricala, s’engagent à fournir: 1.500 hommes.” “Ο προεστός της Καλαμπάκας μαζί με τους καπεταναίους Μάνταλο και Σπύρο, σε απόσταση 4 ωρών από τα Τρίκαλα, αναλαμβάνουν να φέρουν 1.500 άντρες.”

1808: Τέλος Γιαννάκη Καλαμπάκα

Μετά την ήττα των Βλαχαβαίων στη μάχη της Καλαμπάκας και του Καστρακίου και τη φυγή του παπα–Θύμιου στις Σποράδες, οι οθωμανοί «εἰς ἄλλον πλέον δὲν εἶχον νὰ ξεθυμάνουν παρὰ εἰς προεστούς, εἰς ἐπισήμους πολίτας τινάς, τοὺς ὁποίους ἄλλους φονεύσαντες, ἄλλους γυμνώσαντες, ἔπραξαν τὰς μεγαλυτέρας ὠμότητας.»

Μια πρώτη αντίδραση του Αλή πασά στην περιοχή μας ήταν η καταστροφή της μετεωρίτικης μονής του Αγίου Δημητρίου⁹ και η σύλληψη μετεωριτών μοναχών κι άλλων κατοίκων της περιοχής που μετείχαν στις επαναστατικές κινήσεις ή υπήρξαν αρωγοί. Κάποιοι απ’ αυτούς σκοτώθηκαν ή πέθαναν από τα βασανιστήρια, όπως για παράδειγμα ο προεστός της περιοχής Γιαννάκης Καλαμπάκας, ο οποίος ζούσε στις 15.11.1805 που επισκέφτηκε την Καλαμπάκα ο Martin William Leake, όμως είχε ήδη πεθάνει στις 24.11.1809 που ξαναπέρασε από την πόλη ο ίδιος Άγγλος περιηγητής: «Η Καλαμπάκα υπέφερε πάρα πολύ, τελευταία, από τα καμώματα του τελευταίου προεστού Γιαννάκη, που έκτισε ένα εξαίσιο αρχοντικό με τα έσοδα των λεηλασιών του και τελείωσε τη ζωή του στη φυλακή των Ιωαννίνων».¹⁰

Κι έτσι, ενώ δεν αναφέρεται ονομαστικά ο Γιαννάκης Καλαμπάκας στο βλαχάβειο επαναστατικό σχέδιο ως προεστός της Καλαμπάκας, εκ του αποτελέσματος —της δολοφονίας τους από τον Αλή πασά εξαιτίας της επανάστασης του Βλαχάβα— είμαστε βέβαιοι πως αυτός ήταν τότε κοτζάμπασης στην Καλαμπάκα.

Henry Holland

Το αρχοντικό του πέρασε στην κατοχή τού γιου τού Αλή, του Βελή πασά, όπως διαπίστωσε στα 1813 που επισκέφθηκε την πόλη ο Άγγλος γιατρός και περιηγητής σερ Ερρίκος Χόλλαντ: «Η μικρή πόλη της Καλαμπάκας που έχει περί τα 200 σπίτια¹¹ είναι χτισμένη ακριβώς κάτω από τον ψηλότερο από τους μοναδικούς αυτούς βράχους, ο οποίος δεσπόζει πάνω από την πόλη και τους κατοίκους της. Το μεγαλύτερο κτήριο και το μόνο με υποφερτή εμφάνιση είναι ένα σπίτι που ανήκει στον Βελή Πασά.»

Επίλογος

Αυτά ήταν όσα στοιχεία μπορέσαμε να εντοπίσουμε για έναν άγνωστο και ξεχασμένο προεστό της Καλαμπάκας, που, αν και οι σύγχρονοί του Καλαμπακιώτες υπέφεραν εξαιτίας του,¹² αυτός και η οικογένειά του συνέβαλλαν στην ανακαίνιση και αγιογράφηση πολλών ναών της πόλης μας και κατέλιπαν ένα θαυμαστό αρχοντικό σε περίοπτη θέση της Καλαμπάκας, που δυστυχώς το μένος των Γερμανών κατακτητών αλλά —κυρίως— η αδιαφορία των νεοτέρων, ιδίως των δημοτικών αρχών και αρχόντων, άφησαν να μαραζώνει και να μεταβάλλεται σε ερείπια.

Θα κλείσουμε με την πρόταση που είχαμε υποβάλει δύο χρόνια πριν.

Πρόταση αναστήλωσης

Μετά από τις 18 Οκτωβρίου 1943 και κυρίως μετά από το 1997, το εμβληματικό και επιβλητικό κτήριο του αρχοντικού Καλαμπάκα κείτεται σε ερείπια, έχοντας απωλέσει την παλαιά αίγλη και δόξα και κρύβοντας επιμελώς στα λίγα απομεινάρια του την μακραίωνη ιστορία του.

Πρότασή μας είναι να περιέλθει στην ιδιοκτησία του Δήμου Μετεώρων και να αναστηλωθεί / ξαναχτιστεί στην αρχική του μορφή ή όσο πιο κοντά σ’ αυτήν. Όπως προτείναμε και σε προηγούμενες δημοσιεύσεις μας,¹³ καλό είναι να υπάρχουν εξακτινωμένα σε όλη την πόλη πολλά όμορφα κτήρια ποικίλων πολλαπλών χρήσεων, για εκθέσεις, εκδηλώσεις κ.λπ.

Στο κτήριο αυτό θα μπορούσε να στεγαστεί το Διαχρονικό Μουσείο Καλαμπάκας, το οποίο και επιβάλλεται να δημιουργηθεί. Θα ήταν δυνατόν να συγκεντρωθούν σ’ αυτό όλα τα κινητά στοιχεία / αρχαιολογικά κατάλοιπα, που έχουν σωθεί από το παρελθόν της πόλης μας και βρίσκονται διάσπαρτα σ’ αυτή¹⁴ ή σε άλλα σημεία της Ελλάδας¹⁵ και να προβάλλεται / αναδεικνύεται η ιστορία της περιοχής μας από την παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα, με ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές της πόλης μας, της Ελλάδας ή του εξωτερικού, αλλά και για μεγαλύτερους σε ηλικία περιηγητές / ταξιδιώτες.

Πόσο εγκληματική είναι η εγκατάλειψη, η έκθεση στις καταστροφικές καιρικές συνθήκες και η μη φύλαξη από την αρπαγή και κλοπή πολλών καταλοίπων του ελληνιστικού, ρωμαϊκού και μεσαιωνικού παρελθόντος της πόλης μας έξω από τις εκκλησίες της Παναγίας, του Προδρόμου, του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Γεωργίου Σοποτού κ.α.!

Εξίτηλες αγιογραφίες έξω από την εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αφημένες —κατά τρόπο εγκληματικό— στη μοίρα τους, εκτεθειμένες στις βροχές και τα στοιχεία της φύσης, καθώς και στις ορέξεις οιουδήποτε βανδάλου θα ήθελε να τις καταστρέψει.

Κι ας μην σπεύσει κάποιος να πει ότι δεν υπάρχουν χρήματα για τέτοιες ιδέες. Παρόλα τα πολλά έργα που έχει υλοποιήσει η Περιφέρεια Θεσσαλίας, και στην περιοχή μας, εντούτοις βρίσκεται «κάτω από τη βάση»¹⁶ στην απορροφητικότητα ευρωπαϊκών κονδυλίων! Υπάρχουν λοιπόν περιθώρια για ένταξη πολλών ακόμη έργων —και σε περιφερειακό και σε τοπικό δημοτικό επίπεδο—, αρκεί να υπάρχει όραμα, σχέδιο, στόχοι και —βεβαίως— κατάθεση ώριμων, ολοκληρωμένων και τεκμηριωμένων σχεδίων. Πεδίον δόξης λαμπρόν…¹⁷

Βιβλιογραφία

1. 1. 1. Björnståhl 1979: Jacob Jonas Björnståhl, Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779, εκδ. Τα Τετράδια του Ρήγα, Θεσσαλονίκη 1979.
      2. Holland, Θεσσαλία, 1989: Henry Holland, Ταξίδι στη Μακεδονία και Θεσσαλία, 1812–1813, μτφρ. Γιώργος Καραβίτης, επιμέλεια Τάσος Βουρνάς, εκδ. Τολίδη, Αθήνα 1989, σελ. 318.
      3. Leake I 1835: William Martin Leake, Travels in northern Greece, εκδ. J. Rodwell, Λονδίνο 1835, τ. 1, σελ. 527.
      4. Leake IV 1835: William Martin Leake, Travels in northern Greece, εκδ. J. Rodwell, Λονδίνο 1835, τ. 4, σελ. 588.
      5. Leake 2001.39: Leake William Martin, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1805. Κεφ. 9^ο. Από τα Ιωάννινα στη Λάρισα: Μέτσοβο, Το χάνι του Μαλακασίου και της Καλομοίρας, Καλαμπάκα, Αιγίνιο, Τρίκαλα, Φανερωμένη, Κλοκοτός, Φαρκαδόνα, Ζάρκο, μτφρ. Βασίλης Αργυρούλης, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 39 (2001) 7–24.
      6. Notton 1996: Notton Andrée, Notton Tavy, Θεσσαλία, Τρίκαλα, Καλαμπάκα, Καστράκι, μτφρ. Άγγελος Γεροσιδέρης, πρόλογος καθηγητή Α. Ορλάνδου, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1996, σελ. 80.
      7. Skiotis 1971: Dennis Skiotis, From Bandit to Pasha: First Steps in the Rise to Power of Ali of Tepelen, 1750–1784»¹⁸, International Journal of Middle East Studies, Volume 2, Issue 3 (1971) 219–244.
      8. Успенский 1896: Порфирий Успенский (Πορφύριος Ουσπένσκι), Восток христианский. Путешествие в метеорские и оссоолимпийские монастыри в Фессалии архимандрита Порфирия Успенского в 1859 г,¹⁹ εκδ. της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Επιστημών της Ρωσίας, Επιμέλεια του καθηγητού Πολυχρονίου Α. Σύρκου, Πετρούπολη 1896.
      9. Αναγνωστόπουλος–Ανδρούδης 2017: Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος, Πασχάλης Ανδρούδης, Η βυζαντινή καθέδρα των Σταγών, εκδ. Ιερά Μητρόπολις Σταγών και Μετεώρων – Μέλισσα, Θεσσαλονίκη 2017, ISBN 978–960–99259–1–4, σελ. 423.
      10. Αραβαντινός 1895 (Αλής): Σπυρίδων Αραβαντινός, Παναγιώτης Αραβαντινός, Ἱστορία Ἀλῆ πασᾶ τοῦ Τεπελενλῆ, ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τῶν Καταστημάτων Σπυρίδωνος Κουσουλίνου, ἐν Ἀθήναις 1895, σελ. 613.
      11. Βακαλόπουλος Δ 1973: Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δʹ, Τουρκοκρατία (1669–1812): Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του γένους, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 847.
      12. Βέης 1907 (Σύνταγμα): Νίκος Βέης, Σύνταγμα ἐπιγραφικῶν μνημείων Μετεώρων καὶ τῆς πέριξ χώρας μετὰ σχετικῶν ἀρχαιολογημάτων, Βυζαντίς, 1 (1909) 557–626.
      13. Βέης 1909 (Συμβολή): Νίκος Βέης, «Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν μονῶν τῶν Μετεώρων», Βυζαντίς, 1 (1909) 191–332.
      14. Βέης 1926 (Βραχύ Χρονικόν): Νίκος Βέης, «Ο Χριστόφορος Βαρλααμίτης και το Βραχύ Χρονικόν αυτού», Ηπειρωτικά Χρονικά, 1 (1926) 63–71 και 120–132.²⁰
      15. Βερνίκος 2017: Νικόλας Βερνίκος, Ένα επαναστατικό σχέδιο των Ελλήνων της Ηπείρου Θεσσαλίας και Μακεδονίας 1806–1807 και η ανταρσία του Θύμιου Βλαχάβα το 1808, Archive (ISSN 2654–2366), 13 (2017), 22–81.
      16. Βλιώρας 2011 (Πυρπόληση): Σπυρίδων Βλιώρας, Ημέρα μνήμης και τιμής. Καλαμπάκα: Πυρπόληση (18 Οκτωβρίου 1943) – Απελευθέρωση (18 Οκτωβρίου 1944), εφ. Τα Μετέωρα, 21/10/2011.
      17. Βλιώρας 2019 (Αθανάσιος): Βλιώρας Σπυρίδων, Ναΰδριο Αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 17/5/2019. (www.academia.edu/3896768)
      18. Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό): Σπυρίδων Βλιώρας, Αρχοντικό του Καλαμπάκα, Γιαννάκης Καλαμπάκας και επίγονοι. Η συμβολή των μελών της οικογένειας Καλαμπάκα στην ανακαίνιση και αγιογράφηση των ιερών ναών και ναϋδρίων της Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 12, 19, 26 Ιουλίου & 2 Αυγούστου 2019. (https://www.academia.edu/39768711, σελ. 72).
      19. Βλιώρας 2019 (Σοποτός): Σπυρίδων Βλιώρας, Ναΰδριο Αγίου Γεωργίου Σοποτού Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 3 & 10/5/2019. (www.academia.edu/3896768)
      20. Βλιώρας–Νικολογιάννη 2018 (Πυρπόληση): Σπυρίδων Βλιώρας, Αθηνά Νικολογιάννη, 1943–1944: πυρπόληση–απελευθέρωση Καλαμπάκας, εφ. Τα Μετέωρα, 26/10/2018. (www.academia.edu/39009323)
      21. Γιαννούλης 1993 (Λιακατάς): Νικόλαος Γιαννούλης, «Γρηγόρης Λιακατάς (το λιοντάρι της Πίνδου)», Τρικαλινά, 13 (1993) 129–170.
      22. Γλυκίδης 2018: Ανάργυρος Γλυκίδης, Η στρατιωτική οργάνωση του πασαλικίου των Ιωαννίνων επί Αλή πασά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, σελ. 117.
      23. Γουγουλάκη–Ζιώζια 1993 (ιστορικά): Γουγουλάκη–Ζιώζια Ευαγγελία, «Αξιοσημείωτα ιστορικά γεγονότα και άλλα συμβάντα στην περιοχή των Τρικάλων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως μαρτυρούνται από διάφορες ενθυμήσεις», Τρικαλινά, 13 (1993) 227–275.
      24. Θανασούλας 1992 (Λαογραφικά): Στέφανος Θανασούλας (Αθανασούλας), Λαογραφικά Καλαμπάκας, εκδόσεις Δήμου Καλαμπάκας, Καλαμπάκα 1992, σελ. 280.
      25. Θανασούλας 2016 (Εκκλησίες): Στέφανος Θανασούλας (Αθανασούλας), Της Καλαμπάκας εκκλησίες, παρεκκλήσια, εξωκλήσια, σταυροί και εικονοστάσια, επιμέλεια Παναγιώτης Καρασίμος, Καλαμπάκα 2016, σελ. 248.²¹
      26. Ιστορία ΙΑ 1975: Ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669–1821): Τουρκοκρατία, λατινοκρατία, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, ISBN: 978–960–213–107–7, σελ. 488.
      27. Καλαμπάκα 2004 (Διαδρομή): Συλλογικό έργο, Καλαμπάκα: Διαδρομή στο χρόνο, Επιμέλεια: Νίκος Ιωνάς, Βούλα Τσιάρα, Γιώργος Φίκας, Καλαμπάκα 2004, σελ. 311.
      28. Καλαμπάκα 2006 (Ταξίδι): Συλλογικό έργο, Καλαμπάκα: Ταξίδι στο παρελθόν, επιμέλεια: Δημήτριος Μακεδόνας, Λιλίκα Λιάπη–Κιλμπασάνη, Ναπολέων Δαμασκηνός, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα ²2006 (¹2002), σελ. 247.
      29. Καρακώστα 2013: Κωνσταντίνα Καρακώστα, Μοσχοπολιτών τύχαι: η ακμή, η παρακμή και η διασπορά των Μοσχοπολιτών: η κοινότητα του Miskolc, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 473.
      30. Κασομούλης Α: Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821–1833, εισαγωγή και σημειώσεις: Γιάννης Βλαχογιάννης, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, τ. 1, Αθήνα 1939, σελ. 553.
      31. Κιλιπίρης 1996: Φώτης Κιλιπίρης, Μοσχόπολις: Πολιτισμικό κέντρο της Βαλκανικής, κιβωτός της Ρωμιοσύνης, Ημερολόγιο Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων, 1996.
      32. Κοτοπούλης 1973: Φώτης Κοτοπούλης, Μετέωρα (–Καστράκι–Αιγίνιον), εκδ. Δίφρος, Αθήνα ²1973 (¹1934), σελ. 275.
      33. Κουκούδης 1999: Αστέριος Κουκούδης, Οι μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη ¹1999, ISBN 960-12-0750-3, σελ. 375.
      34. Λιάπης 2002: Βασίλης Λιάπης, Για να λάμψει η αλήθεια, εφ. Τα Μετέωρα, 8/3/2002, σελ. 14–15.
      35. Λιάπης 2002 (Ανακοίνωση): Οικογένεια Σταθάκη–Λιάπη, Ανακοίνωση της οικογένειας Λιάπη για το εξωκκλήσι του Αγίου Βασιλείου, εφ. Τα Μετέωρα, 4/1/2002.
      36. Μπακόλας 2016: Γιώργος Μπακόλας, «Πράσινο φως» από το ΥΠΠΟ για την κατασκευή του τοίχου στην οδό Μητροπόλεως, εφ. Τα Μετέωρα, 23/8/2016.
      37. Νημάς 2002 (Μνημεία): Θεόδωρος Νημάς, Τα μνημεία της Καλαμπάκας: από το αρχαίο Αιγίνιον και τους βυζαντινούς Σταγούς στη σύγχρονη Καλαμπάκα, 1° Γυμνάσιο Καλαμπάκας, εκδ. Έκτυπος, Καλαμπάκα 2002, ISBN 9789608726604, σελ. 79.
      38. Νιχωρίτης 2016 (Μοσχόπολη): Κωνσταντίνος Νιχωρίτης, Η Μοσχόπολη και το τυπογραφείο, Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 92.
      39. Παπαδόπουλος 1989 (Ενθυμήσεις): Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς, «Θεσσαλικά σημειώματα (Ενθυμήσεις εκ Μετεώρων)», Τρικαλινά, 9 (1989) 101–106.²²
      40. Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα): Παπαζήσης Τριαντάφυλλος, «Πολιτιστικός Τουριστικός Οδηγός επαρχίας Καλαμπάκας (Ιστορία, αρχαιότητες, μνημεία, διαδρομές)» Τρικαλινό Ημερολόγιο, 16 (1997) 1–658.
      41. Παπασταύρος 2013αβ: Παπασταύρος Αναστάσιος, Αλή πασάς: από λήσταρχος ηγεμόνας, εκδ. Απειρωτάν, Ιωάννινα 2013, τ. 1–2, σελ. 568.
      42. Παπαχρήστος 2021 (Μάνταλος): Ευθύμιος Παπαχρήστος, Οι χασιώτες κλεφταρματολοί Νάσιος και Γιαννούλας Μάνδαλος με βάση πρωτογενείς πηγές, φιλολογική επιμέλεια Θεόδωρος Νημάς, εκδ. Σταμούλη–ΦΙΛΟΣ, Θεσσαλονίκη 2021, ISBN 978-960-656-051-4, σελ. 100.
      43. Σκενδέρης 1928: Κωνσταντίνος Σκενδέρης, Ιστορία της αρχαίας και συγχρόνου Μοσχοπόλεως: Μετά περιγραφής πάντων των υπό διάφορα καθεστώτα γεγονότων, της Αρχιεπισκοπής Αχρίδων, των εν τω κρυπτώ χριστιανών Σπαθιωτών, του Βορειοηπειρωτικού αγώνος, της τελευταίας αύτης καταστροφής, Αθήνα 1928, σελ. 135.
      44. Σπανός 1994 (Χλαποί): Βασίλης Σπανός, Συνοριακές διαφορές τριών οικισμών της Επισκοπής Σταγών: των Χλαπών, της Γεωργίτσας και των Σταγιάδων (1792–1798). Η ταύτιση του βυζαντινού οικισμού Χλαποί», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 26 (1994) 65–80.
      45. Τσοποτός 1912: Δημήτριος Τσοποτός, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Βόλος 1912 (²1974), σελ. 273.

Υποσημειώσεις

¹ 39°42’35.1″N 21°37’33.6″E.

² «Πάνω σε τρανό βράχο, παλάτι σωστό, το σεράι, όπως το λέγαν, του Γιαννάκη, του οποίου σώζεται ακόμη μέρος του μαντρότοιχού του, τείχους θαρρείς, κάστρου· και στέκουν πάνω στο βράχο πολλά ερείπια των χοντρών τοίχων του σεραϊού.» Θανασούλας 2016 (Εκκλησίες), 113.

³ Από το 1766 μουτεσαρίφης του Σαντζακίου των Τρικάλων ήταν ο βεζίρης Ισμαήλ πασάς (Vezir İsmail Paşa), ενώ δερβέναγας από το 1760 και για πολλά έτη —μέχρι την εκδίωξή του από τον Αλή πασά— ο Κουρτ Αχμέτ πασάς.

⁴ Από το μεταφυσικής διάστασης συμβάν που αναφέρεται εδώ μπορεί ο καθένας να κρατήσει ως αλήθεια ό,τι θέλει. Πάντως η μέριμνα για τα εκκλησίδια είναι πραγματικό γεγονός…

⁵ 39°41’52.0″N 21°38’35.3″E, δίπλα στο ρέμα Κορατσίτσα, κοντά στο εργαστήριο παραγωγής του χαλβά Ρόμπου, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία στον γράφοντα του δασκάλου Παναγιώτη Καρασίμου.

⁶ Ενδιαφέρον είναι πως και στη Μοσχόπολη υπήρχαν εκκλησίες προς τιμήν αρκετών ίδιων αγίων με τους αγίους που τιμώνται στα ναΰδρια της Καλαμπάκας. Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό), 51–52.

⁷ 39°42’35.6″N 21°37’42.5″E, σε υψόμετρο 280 μ.

⁸ «Άξιο μνείας είναι επίσης ότι στην εικόνα που εξετάζουμε απεικονίζονται δύο (τρεις) άγιοι που συνήθως δεν εικονογραφούνται μαζί: οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη και ο άγιος Δημήτριος. Να κάμφθηκαν οι αντιρρήσεις του αγιογράφου από τα «ἔξοδα» / χρήματα του χορηγού, που ήθελε μ’ αυτόν τον τρόπο να τιμήσει και τον αδερφό του Δημήτριο, που αναφέρθηκε πιο πάνω;» Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό), 61.

⁹ Δίπλα στη μονή Υπαπαντής, γιατί υπήρχε και άλλη —σκήτη— του Αγίου Δημητρίου στον βράχο της Δούπιανης. Βλιώρας 2017 (Μονές), 12–13.

¹⁰ Leake 1996.29, 34. «Nov. 24.―Kalabaka has suffered extremely of late from the vexations of the last hodja-bashi (kocabaşı) lannaki, who built a superb house with the produce of his plunder, and ended his days in the prison at loannina.» Leake IV 1835, 262.

¹¹ 200 Χ 5 = 1000 κάτοικοι;

¹² «Η Καλαμπάκα υπέφερε πάρα πολύ, τελευταία, από τα καμώματα του τελευταίου προεστού Γιαννάκη, που έκτισε ένα εξαίσιο αρχοντικό με τα έσοδα των λεηλασιών του». Leake IV 1835, 262, Leake 1996.29, 34.

¹³ Σπυρίδων Βλιώρας, Το ιταλικό Ίδρυμα ντε Κίρικο και η Καλαμπάκα (προτάσεις), εφ. Τα Μετέωρα, 5/7/2019, Σπυρίδων Βλιώρας, Η Καλαμπάκα απούσα, εφ. Τα Μετέωρα, 26/1/2018 & Σπυρίδων Βλιώρας, Ας ονειρευτούμε, ας ελπίσουμε κι ας παλέψουμε, εφ. Τα Μετέωρα, 8/11/2013.

¹⁴ Βλ. ενδεικτικά Βλιώρας 2019 (Αθανάσιος).

¹⁵ π.χ. στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης κ.α.

¹⁶ Απορροφητικότητα ΕΣΠΑ – Περιφέρειες: Τα «άριστα» & τα «κάτω από τη βάση», https://www.aftodioikisi.gr, 5/2/2017 & Διονύσης Νέγκας, Η ΠΙΝ στις πρώτες θέσεις απορρόφησης ΕΣΠΑ, https://www.ert.gr, 18/1/2018.

¹⁷ Βλιώρας 2019 (Αρχοντικό), 71–72.

¹⁸ Σκιώτης 1969: Διονύσιος Σκιώτης, «Από ληστής πασάς: πρώτα βήματα στην άνοδο του Αλή πασά των Γιαννίνων (1750–1784)», Θησαυρίσματα, 6 (1969) 257–290.

¹⁹ Χριστιανικὴ Ἀνατολή. Ἀποδημία εἰς τὰς μονὰς τῶν Μετεώρων, τῆς Ὄσσης καὶ τοῦ Ὀλύμπου ἐν Θεσσαλίᾳ κατὰ τὸ ἔτος 1859.

²⁰ Βέης 1993 (Βραχύ χρονικόν): «Ο Χριστόφορος Βαρλααμίτης και το Βραχύ Χρονικόν αυτού», Τρικαλινά, 13 (1993) 107–127.

²¹ Θανασούλας 1970 (Εκκλησίες): Στέφανος Θανασούλας (Αθανασούλας), «Της Καλαμπάκας εκκλησίες, παρεκκλήσια, εξωκλήσια, σταυροί και εικονοστάσια», εφ. Τα Μετέωρα, 1970.

²² Παπαδόπουλος 1902 (Ενθυμήσεις): Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς, «Θεσσαλικά σημειώματα (Ενθυμήσεις εκ Μετεώρων)», Επετηρίς Φιλολογικοῦ Συλλόγου Παρνασσός», 6 (1902) 140–145.