Στην ιστορία της ανθρωπότητας ο απόηχος των εφευρέσεων και ο χαρακτήρας των ανακαλύψεων ήταν πρωτοποριακός και ανατρεπτικός, ενώ πάντοτε ακολουθούσε σκεπτικισμός για τις ενδεχόμενες συνέπειες από την εφαρμογή τους, κάτι που οδηγούσε στην αναγκαιότητα αναζήτησης και εξεύρεσης αποτελεσματικών τρόπων αντιμετώπισης των πιθανών κινδύνων από αυτές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα : ο τροχός και το φρένο, το πλοίο και το σωσίβιο, το αεροπλάνο και το αλεξίπτωτο.
Τα τελευταία χρόνια, όμως, η ταχύτητα της εξέλιξης της επιστήμης και ο ιλιγγιώδης ρυθμός των γενικότερων αλλαγών που κάνουν το καινούριο του χθες να είναι παμπάλαιο του σήμερα, διαμόρφωσαν πρωτόγνωρες καταστάσεις.
Σε αυτή, λοιπόν, τη νέα πολύπλοκη εποχή, που η μορφή των σύγχρονων επιτευγμάτων είναι πολύ μπροστά και πολύ διαφορετική σε σχέση με τις εφευρέσεις και τις ανακαλύψεις του παρελθόντος, τώρα που, όπως συγκεκριμένα θα καταδείξω στη συνέχεια ο άνθρωπος ξεπέρασε τη φύση του, τώρα που στον πλανήτη διαβιεί ένα πλάσμα το οποίο με την απληστία του κατασπαταλά τους πόρους, επιβαρύνει το περιβάλλον και βαθμιαία αφανίζει κάθε μορφή ζωής, ενώ με την πυρηνική ενέργεια μπορεί να τον καταστρέψει μονομιάς και ολοκληρωτικά, τώρα που στη γη υπάρχει ένα είδος, το ανθρώπινο, το οποίο με τη γενετική μηχανική μπορεί να καθορίσει την ίδια του την εξέλιξη τη στιγμή που το θέλει και, όπως το θέλει, καταργώντας τον έως πρότινος αδιαμφισβήτητο νόμο της φυσικής επιλογής, προσφυώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος «μεταλλαγμένη» επιστήμη, για να εκφράσει τις πρωτοφανείς προκλήσεις και τις μοναδικές ιδιαιτερότητες των αλλόκοτων καιρών μας. Επέλεξα αυτόν τον επιθετικό προσδιορισμό για τον τίτλο του άρθρου μου, ανάμεσα από πολλούς άλλους, όπως αλματώδης, σκανδαλώδης, νεφελώδης, ολέθρια, αλαζονική, υπερφίαλη, αλλοπαρμένη, ασύνετη, αυθάδης, ταραχώδης, αχαλίνωτη, καλπάζουσα, αφηνιασμένη, για να εκφράσω κάτι που ξεπερνάει τα λογικά ή θεσμοθετημένα όρια, το απίθανο, το παράδοξο, με μια λέξη -«μεταλλαγμένη»-, η οποία με την κυριολεκτική έννοιά της απασχολεί κατά κόρον σήμερα την ανθρωπότητα αλλά με τη μεταφορική της την ξενίζει και την τρομάζει.
Ποια είναι, λοιπόν, αυτά τα μεγάλα επιτεύγματα, ποια είναι τα καινούργια απίστευτα φαινόμενα που δημιούργησαν την τρέχουσα και μαγική σε κάποιες εκφάνσεις της πραγματικότητα και θέτουν βασικά ηθικά και δεοντολογικά προβλήματα, αρκετά από τα οποία προβάλλουν ως μείζονες απειλές για τις επερχόμενες δεκαετίες; Επειδή αυτά είναι αμέτρητα, θα παραθέσω κάποια, τα πιο ενδιαφέροντα, τα πιο παράξενα, τα πιο σημαντικά, τα πιο εντυπωσιακά, τα πιο εξωφρενικά, τα πιο φρικιαστικά, τα πιο επικίνδυνα αλλά και τα πιο ελπιδοφόρα, όπως : Η παρακολούθηση του συνόλου των δραστηριοτήτων όλων των ανθρώπων μέσω του «ματιού του μεγάλου αδερφού». Η διενέργεια πράξεων, όπως το άνοιγμα της τηλεόρασης μόνον με τη σκέψη. Η επίτευξη της τεχνητής νοημοσύνης με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Η κατασκευή της σύνθεσης μεταξύ ανθρώπου και μηχανής. Η γέννηση παιδιών στα οποία μαζί με την παρένθετη μητέρα έχουν βιολογικό, ηθικό και νομικό δικαίωμα τρεις γονείς. Η κατασκευή ανθρώπινου αντιγράφου μέσω της κλωνοποίησης. Η δημιουργία νέων υπερφυσικών και αδιανόητων έως χθες ειδών, όπως οι διαφυλετικές (ζώα που μπορούν να δεχθούν γονίδια και από άλλα είδη) κατσίκες που, αντί για γάλα παράγουν μετάξι και δεν διαφέρουν από τη σφίγγα της αρχαιότητας. Η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος και μέσω αυτού η πρόβλεψη του πεπρωμένου.
Όλες αυτές, λοιπόν, οι αφάνταστες έως χθες δυνατότητες της επιστήμης, οι επιπτώσεις από την αλόγιστη χρήση των εφαρμογών της, οι πληροφορίες και οι φήμες για την άγνωστη και ανεξέλεγκτη δράση κάποιων αφρόνων σύμφωνα με την παραβολή του Ευαγγελίου επιστημόνων και ισχυρών συνανθρώπων μας που κυνηγούν χίμαιρες πιστεύοντας ότι θα πετύχουν την αυταπάτη της παντοδυναμίας και την ουτοπία της αθανασίας, ενσπείρουν βάσιμες ανησυχίες για το σήμερα και το αύριο των ανθρώπων και του περιβάλλοντος στους ταχύτατα μεταβαλλόμενους και αβέβαιους καιρούς που ζούμε και προκαλούν σωρεία καίριων και αναπάντητων εν πολλοίς ερωτημάτων, όπως για παράδειγμα : Θα βγάλουμε σε κοινή θέα όλες τις προσωπικές στιγμές της καθημερινότητάς μας, απεμπολώντας το δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής; Υπάρχουν κίνδυνοι από τα μεταλλαγμένα προϊόντα; Πως θα αποτρέψουμε την ανεπανόρθωτη καταστροφή της φύσης, απομακρύνοντας έτσι τον «εφιάλτη της Περσεφόνης»; Μπορεί και πρέπει η «συνθετική ζωή» που ήδη άρχισε να «παράγεται» στα εργαστήρια να εκτοπίσει την αυθεντική ζωή που τόσο δοκιμάζεται; Είναι συνετή πράξη η ανάσταση του Νεάντερταλ ή η αναγέννηση των δεινοσαύρων που επιχειρείται; Το ρομπότ με την τεχνητή νοημοσύνη έχει δικαιώματα; Ο κλώνος χωρίς ενεργό εγκέφαλο για τη λήψη μοσχευμάτων ως ανταλλακτικών είναι ζωντανό όν, είναι άνθρωπός ή όχι; Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία για να αυξήσουμε την ανθρώπινη εξυπνάδα πέραν των θεωρούμενων φυσικών ορίων; Πόσο πρέπει να ζει ένας άνθρωπος; Είναι επιθυμητή η ομοιομορφία της τελειότητας; Σε τι οικοσύστημα και σε τι κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε στο μέλλον; Θα επιτρέψουμε στους εργοδότες και στις ασφαλιστικές εταιρείες να έχουν πρόσβαση στο χρωματοσωματικό τύπο των υποψήφιων εργαζομένων και ασφαλισμένων; Τι νέο είδος θέλουμε να γίνουμε; Θα χτίζουμε σύγχρονους Πύργους της Βαβέλ, αναζητώντας το θεό ή προσπαθώντας να τον υποκαταστήσουμε; Ή θα μετατραπούμε σε μέλη ενός ανθρωπολογικού κήπου, όπου οι «άνθρωποι» θα κατασκευάζονται κατά παραγγελία και θα προορίζονται για συγκεκριμένες χρήσεις όντας στην υπηρεσία κάποιων άλλων, συνήθως ισχυρών παραγόντων; Τι είναι λογικό και τι είναι παράλογο σε αυτή την περίεργη συγκυρία, κατά την οποία τα εργαστήρια μπορούν να φέρουν στη ζωή ανάμεσα σε κανονικούς ανθρώπους τον Μινώταυρο, τις Άρπυιες, την Έχιδνα, τη Μέδουσα και άλλα τέρατα της μυθολογίας και ποιος θα νικήσει αυτή τη φορά στην αναπόφευκτη σύγκρουση; Οι Κένταυροι ή οι Λαπίθες; Πως θα αποφύγουμε την είσοδο σε αυτόν τον ερεβώδη λαβύρινθο που βαθμιαία οικοδομείται με τα ανωτέρω υλικά και πώς θα βρούμε τη φωτεινή έξοδο αν και όταν εισέλθουμε σε αυτόν;
Ακένωτος ο προβληματισμός, λιποβαρείς ακόμα και οι ερωτήσεις, περισσότερο δύσκολες οι απαντήσεις, αν υπάρχουν. Ο Χάμπερμας, όπως και άλλοι συνάδελφοί του, πιστεύουν ότι αυτό που διακυβεύεται με την πρόοδο της βιολογίας, της γενετικής και της τεχνολογίας σε ορισμένες περιπτώσεις είναι η ίδια η φύση του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος. Υπερβολές θα αντιτείνετε. Πιθανώς να είναι και έτσι. Όμως όλα τα παραπάνω είναι σκέψεις και απόψεις για ένα τεράστιο και πολυσύνθετο ζήτημα που απασχολεί σήμερα επιστήμονες, διανοούμενους, κοινωνιολόγους, φιλοσόφους, πολιτικούς και θρησκείες σε όλο τον κόσμο. Και όλοι προς το παρόν συλλαβίζουμε το ανείπωτο. Γιατί αυτό που βιώνουμε ή έρχεται είναι άγνωστο, είναι απρόβλεπτο, είναι μυστηριώδες. Η γρήγορη και θορυβώδης έφοδος του μέλλοντος στο παρόν δημιουργεί ένα μεγάλο κενό, αφού τα νέα δεδομένα δεν εντάσσονται στις παραδόσεις των λαών, δεν προσεγγίζονται με βάση τα έως τώρα γνωστά ηθικά πρότυπα, δεν αναφέρονται στο σύστημα αξιών των κοινωνιών, δεν ενσωματώνονται στον πολιτισμό τους και κυρίως δεν υπάρχει επαρκές και αποτελεσματικό νομοθετικό οπλοστάσιο για τα προβλήματα που ανακύπτουν.
Αλλά και μια άλλη επιστήμη, αυτή της οικονομίας, επίσης, «μεταλλάχθηκε», διολίσθησε σε ανάλογους ατραπούς και δημιουργεί προβληματισμό με τις θέσεις και τις προτεραιότητες της, αφού τοποθετεί πάνω από τους ανθρώπους και τις στοιχειώδεις ανάγκες τους τους αριθμούς και το κέρδος καταδικάζοντας έτσι την πλειοψηφία τους στην εξαθλίωση και στη δυστυχία.
Πώς όμως πρέπει να πορευτεί ο σύγχρονος κόσμος σε αυτές τις νέες, ασύλληπτες για τον κοινό νου και απόκοσμες πολλές φορές σημερινές συνθήκες; Τι πρέπει να γίνει για να διασκεδαστούν οι φόβοι των ανθρώπων και να περιοριστούν οι αρνητικές και επιζήμιες παρενέργειες από την εφαρμογή των παραπάνω απόψεων και δυνατοτήτων για τις κοινωνίες; Κατ’ αρχάς πρέπει όλοι, απλοί πολίτες και ταγοί, να δραστηριοποιηθούμε και ο καθένας μας τόσο ατομικά όσο και μέσα από τις μορφές συλλογικής δράσης να αγωνιστούμε για τη διατήρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των βασικών κατακτήσεων αλλά και για τη γενικότερη πρόοδο της κοινωνίας, αντιστεκόμενοι στις οικονομικές θεωρίες που βλέπουν τον άνθρωπο μόνον ως μονάδα παραγωγής χωρίς ανάγκες και δικαιώματα και τοποθετούν την αγορά ως επικυρίαρχο που καθορίζει ανάλγητα όλες τις πτυχές της ζωής τους. Να ξαναβρούμε τη σοφία που χάσαμε στη γνώση, να αναδείξουμε τις διαχρονικές έννοιες και να εξυψώσουμε πανανθρώπινες αξίες, όπως η ελευθερία, η ανεξαρτησία, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, η αποδοχή της ατέλειας, η αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπο και να αποτρέψουμε τη νέα «μεταλλαγμένη» βαρβαρότητα που στις μέρες μας εξαπλώνεται ανησυχητικά. Να μην επιτρέψουμε την αντικατάσταση της ηγεμονίας της σκέψης από τον αυταρχισμό και τη δικτατορία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Να σταθούμε κριτικά απέναντι σε ό,τι και όσους ασυλλόγιστα διαφημίζουν και μας υπόσχονται φανταστικές θύρες του παραδείσου, οι οποίες στην πράξη μπορούν να αποτελέσουν τις πύλες του Άδη. Εξάλλου, πολλές φορές στο παρελθόν ο δρόμος προς την κόλαση άνοιξε και από αγνές προθέσεις. Να αντισταθούμε και να μην παρασυρθούμε από τη φενάκη των «οραμάτων» της ευγονικής του μεταανθρώπινου μέλλοντος που πολύ γρήγορα μπορούν να μετατραπούν σε δραματικούς εφιάλτες. Να σεβόμαστε τους νόμους της φύσης και τις αρχές της ζωής που διέπεται από ένα μεγαλείο, αυτό της γέννησης αλλά και από έναν παραλογισμό, αυτόν της καταστροφής των δημιουργημάτων της και να συμπεριφερόμαστε ανάλογα. Επισημαίνω στο σημείο αυτό τη δήλωση του Αλμπέρ Καμύ που συνόδευσε την άρνησή του να παρευρεθεί στην τελετή και να παραλάβει το βραβείο Νόμπελ που του απονεμήθηκε «Ως κληρονόμος μιας διεστραμμένης ιστορίας, όπου ανακατεύονται προδομένες επαναστάσεις, τρελαμένες τεχνολογίες, πεθαμένοι θεοί και ξοφλημένες ιδεολογίες, όπου η νοημοσύνη ταπεινώνεται και ο άνθρωπος υποτιμάται, αυτή η γενιά οφείλει ξεκινώντας από τις αρνήσεις της να αποκαταστήσει και να αναδείξει ό,τι περισσότερο μπορεί από την αξιοπρέπεια της ζωής και την ιερότητα του θανάτου.»
Ιδιαίτερα, όμως, οι πολιτικοί σε αυτή την κρίσιμη για την ανθρωπότητα περίοδο πρέπει να αποδεχθούν την υποχρέωση, η οποία απορρέει από τον θεσμικό τους ρόλο και να αποφασίζουν αυτοί για την οικονομία αλλά και τα άλλα ζητήματα της αρμοδιότητάς τους που απασχολούν την κοινωνία, αφήνοντας τους τεχνοκράτες στο δικό τους χώρο που δεν πρέπει να επεκτείνεται πέρα από τη μελέτη των δεδομένων και τη διαμόρφωση προτάσεων. Πρέπει να σταθούν με θάρρος απέναντι στις κορυφαίες προκλήσεις της ανατέλλουσας χιλιετίας τις οποίες προσεγγίζω με την παρέμβαση μου. Να αναλάβουν ουσιαστικές πρωτοβουλίες με στόχο τη θέσπιση κανόνων δεοντολογίας που να στηρίζονται στους αισθητικούς, ιδεολογικούς και ιστορικούς κώδικες του πολιτισμού μας, οι οποίοι χωρίς να εμποδίζουν την έρευνα και χωρίς να δυσχεραίνουν την επιστημονική πρόοδο, θα αποτελέσουν τη βάση για ένα σύγχρονο και αποτελεσματικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα επιτελείται με διαφάνεια η κάθε επιστημονική δραστηριότητα και θα εφαρμόζονται τα επιτεύγματά της, τα οποία μαζί με όλα τα στοιχεία πρέπει να τίθενται σε γνώση των οικείων φορέων που υπάρχουν ή θα ιδρυθούν για αυτό το σκοπό. Πρέπει, τέλος, οι πολιτικοί να διασφαλίσουν και για το τώρα και για το αύριο, ότι η επιστήμη και οι ανακαλύψεις της θα βρίσκονται στην υπηρεσία του ανθρώπου και ότι δεν θα επιτρέψουν να γίνει ο άνθρωπος έρμαιο της επιστήμης, η οποία με την σειρά της θα υπηρετεί μόνον τους λίγους και ισχυρούς ή θα παρακινείται από ματαιόδοξες επιδιώξεις νοσηρών εγκεφάλων οι οποίοι αφαιρώντας την αξιοπρέπεια από τη ζωή και βεβηλώνοντας την ιερότητα στο θάνατο μόνον ολοκαυτώματα μπορούν να φέρουν .