Πώς μπορεί να υπάρξει σωτηρία σ’ ένα δύσβατο δρόμο, όπου τα εωσφορικά αγκάθια παλεύουν να φυτρώσουν στην ανθρώπινη ψυχή; Η σωτηρία είναι πορεία ανηφορική. Είναι η φύση της τέτοια που αναδύει μέσα από τα δάκρυα του Γολγοθά και το αίμα των σταυρικών δοκιμασιών. Λογικά δεν υπάρχει.
Η γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού έρχεται να διδάξει στον άνθρωπο το νόημα που έχει το «σωτήριον ξύλον» όπως γράφει ο ιερός υμνωδός. Ένα ξύλο που από όργανο φρίκης, καταδίκης και θανάτου, ευωδίασε με το αγιαστικό μύρο της αυτοκένωσης του Θεανθρώπου που κατήργησε για πάντα τη βασιλεία του θανάτου.
Ο Σταυρός υπήρξε όργανο φρίκης και θανάτου. Συνδέθηκε όμως με τη σταυρική θυσία του Κυρίου, ο οποίος ως «πρόβατον επί σφαγήν ήχθη». Ο θάνατος δεν καταργήθηκε με κανένα άλλο μέσο παρά μόνο από τον Σταυρό του Κυρίου, όπως σημειώνει ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Κι ο θάνατος του Χριστού πάνω στο Σταυρό δεν είναι μία αποτυχία που αποκαταστάθηκε κάπως μετά την Ανάσταση Του, αλλά μία νίκη, ένας θρίαμβος. Ο Θεός «εκένωσεν εαυτόν» και μέσα από την άκρα ταπείνωση δίδαξε παράλληλα στον άνθρωπο το δρόμο που είχε χάσει στο διάβα του. Το δρόμο της αγάπης και της διακονίας προς τον άλλο. Η σταυρική θυσία του Κυρίου σήμανε την Ανάσταση. Αυτό δίδαξε ο Κύριος. Και αυτό διδάσκει στον καθένα μας και σήμερα∙ πως δηλαδή μετά τις δυσκολίες, με πίστη και υπομονή ανακαινίζεται η ανθρώπινη υπόσταση και έρχεται η ανάσταση, η μεταμόρφωση και σωτηρία της ανθρώπινης ψυχής.
Σήμερα στην εποχή της ανόητης έξαρσης και βασιλείας της νοησιαρχίας που επιβάλλει την ανθρώπινη αυτοθέωση ως αποτέλεσμα της ομοίωσης του Θεού «κατ’ εικόνα» του ανθρώπου, ο άνθρωπος κατέκτησε και κυριάρχησε. Και μόνος πλέον χωρίς Θεό απαρνείται τη διαδρομή που γεννά πόνο και δάκρυ και ηδονίζεται χωρίς μέτρο στην ευδαιμονία της ζωής που τον σκοτώνει. Ξεχνά το Θεό, γίνεται θεός και κατεβάζει το Θεό στη γη για να τον ταπεινώσει και ξευτιλίσει ως επιδίωξη του αρρωστημένου εγωισμού του που στο τέλος τυφλώνει την ψυχή και δίνει χώρο στο μισάνθρωπο διάβολο να αλωνίσει στα ενδόμυχα του και να τον καταστήσει νεκρό άνθρωπο μιας πνευματικής αφαίμαξης.
Έτσι βιώνει την τραγικότητα της ίδιας του της φθαρτής φύσης που ξέχασε πως ευωδιάζει η εαρινή λάμψη της θέας του παραδείσου, πως λάμπει το θαβώρειο φως και βυθίστηκε στο έρεβος της ανυπαρξίας του υπό τη σκιά της αυτεξούσιας κι αιώνιας αμαύρωσης του «κατ’ εικόνα». Οι θλίψεις και οι δοκιμασίες που περνά δεν τον αφήνουν να χαρεί τη ζωή όπως ο ίδιος επιθυμεί. Επομένως υπάρχει ένα πνευματικό και ιδεολογικό κενό. Αυτό το κενό γίνεται ακόμη μεγαλύτερο όταν ο ίδιος αναζητά τη λύση σε αδιέξοδους δρόμους που στο τέλος φθείρουν την ψυχή του και τον απομακρύνουν από την επίτευξη του σκοπού υπάρξεως του.
Αναντίρρητα στη σημερινή εποχή ο ανθρώπινος πόνος μεγαλώνει τραγικότατα. Το μαρτυρούν τα θλιμμένα πρόσωπα, τα παραπονεμένα και δακρυσμένα μάτια, οι ψυχές που ταράσσουν τον ενδόμυχο κόσμο. Ο άνθρωπος ζει σε κάθε ακραία μορφή τις θλίψεις, τις δοκιμασίες και τον πόνο καθημερινά στη ζωή του. Όπως ο Χριστός αγωνιζόταν πάνω στο Σταυρό «τον άθλον της υπομονής» όπως εύστοχα σημειώνει ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, ο άνθρωπος κουβαλά το δικό του σταυρό. Η αμαρτία, η ασθένεια, το κακό κυριαρχεί σε κάθε σπίτι που ζει μία πρωτόγνωρη πλέον κατάθλιψη που δυστυχώς πολλές φορές έχει άσχημες συνέπειες. Ο πόνος στον άνθρωπο είναι αποκαλυπτικός, αφού συνδέεται με τον θάνατο. Οι πονεμένοι άνθρωποι ή δουλεύουν στην καταστροφική δίνη του μηδενός ή βαδίζουν προς την κορυφή της δημιουργίας. Κι ο άνθρωπος που έχει έστω και λίγα αυθεντικά και αγνά στοιχεία της ορθόδοξης δημιουργικότητας και πνευματικής ολοκλήρωσης, έχει τη δυνατότητα να πιάσει τις ηλιαχτίδες φωτός που εκπέμπει ο λόφος της σταυρικής θυσίας και της ανατροπής του κυριαρχικού θανάτου.
Ο πόνος στην ορθόδοξη πίστη αποκτά ένα καινό περιεχόμενο, αφού αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της του Χριστού σταυρικής θυσίας. Το κήρυγμα της απάθειας των στωϊκών φιλοσόφων και η νέκρωση του πόνου σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Βουδισμού μπορεί να έχουν ηρωϊκό χαρακτήρα, αλλά προξενούν ατροφία τόσο στη δημιουργική όσο και στη δαιμονική ελευθερία. Ο Βουδισμός με τη διδασκαλία του γύρω από την αλήθεια του πόνου (dukkha), κάνει τον άνθρωπο να αφήνεται έρμαιο στη δίνη του πόνου, διδάσκοντας πως τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στην καθολική εξουσία του θανάτου. Από την άλλη, το nirvana δεν είναι σε θέση να τον απαλλάξει από την αίσθηση του πόνου, γιατί είναι μία παροδική κατάσταση. Επομένως τίθεται ένα δίλημμα στον άνθρωπο. Θα αφήνεται απαθής στη δίνη του πόνου αφήνοντας παράλληλα κενά στις πνευματικές του αναζητήσεις ή θα αναζητήσει την αληθινή φιλοσοφία για τον πόνο που θα νοηματοδοτήσει τη ζωή του;
Μία σωστή φιλοσοφική στάση στο ζήτημα του πόνου βρίσκουμε σε ορισμένους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Ο Επίκουρος υποστήριξε ότι είναι δυνατό να είμαστε ευτυχισμένοι, έστω κι αν πονάμε και πως αυτό εξαρτάται από εμάς, από το πώς δηλαδή θα χειριστούμε τον πόνο. Ο Αντισθένης που υπήρξε μαθητής του Σωκράτη διακήρυττε πως ο πόνος δίνει στη ζωή μας το νόημα που της αξίζει. Από την άλλη ο Θεάνθρωπος πορεύεται εξευτελιστικά και ταπεινωτικά προς το Γολγοθά. Φέρει το δικό του Σταυρό και μαζί Του και τις αμαρτίες της ανθρωπότητας. Διδάσκει με την ίδια Του τη σταυρική θυσία πως για να λυτρωθεί ο άνθρωπος πρέπει πρώτα να σταυρωθεί, να πονέσει, να ακολουθήσει τον δύσβατο δρόμο. Τα λόγια «μη διαλέξεις ένα δρόμο χωρίς εμπόδια· πιθανότατα δεν οδηγεί πουθενά», του αμερικανού πολιτικού Frank A. Clark, διδάσκουν κάτι ανάλογο και δείχνουν την ομορφιά του ουράνιου τόξου όταν παύσουν οι καταιγίδες.
Ο Θεός δεν είναι δυνάστης δείχνοντας τον δρόμο αυτό στον άνθρωπο. Όμως πάλι ο άνθρωπος πολλές φορές βασανίζεται ψυχικά χωρίς να επωφελείται την απόλαυση της ειρήνης, της ηρεμίας, της σωτηρίας. Αν προσπαθήσει να σκεφτεί πως σκέφτεται ο Θεός, θα απιστήσει αμέσως γιατί ο νους του χτυπάει στο θέλημα Του που είναι ξένο και παράξενο προς τη λογική του ανθρώπου. Κι εδώ έρχεται αυτός ο γλυκός «παραλογισμός» της πίστης που δεν εμπίπτει σε νόμους και κανόνες αλλά ταράσσει τη λογική που θέλει τη διάβαση ενός δρόμου χωρίς τις βροχές και καταιγίδες της αλλοτρίωσης της ψυχής. Ο πόνος δεν είναι αυθύπαρκτος όπως και το κακό αλλά αποτελούν αλλοτρίωση του καλού.
Ο άνθρωπος βιώνει και τη λύπη και τη χαρά στη ζωή του. Βιώνει μία συνεχή χαρμολύπη. Κάθε μέρα και κάθε στιγμή. Κάθε σπίτι σήμερα δεν υπάρχει καμία περίπτωση να μην βιώνει καταστάσεις πόνου και δοκιμασιών. Ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν αναφέρει πως «χαρμολύπη είναι η θλίψη για την εξορία μου, για την καταστροφή που έχω κάνει στη ζωή μου, είναι η χαρά για την παρουσία του Θεού και τη συγγνώμη Του, η χαρά για την ξαναγεννημένη επιθυμία για το Θεό, η ειρήνη από την επιστροφή στο σπίτι». Η λύπη σηματοδοτεί τη σταύρωση του ανθρώπου και η χαρά την ανάσταση του. Χωρίς σταύρωση εξάλλου δεν ανατέλλει η ανάσταση. Και στις δύσκολες στιγμές οι λόγοι παραμυθίας των Πατέρων της Εκκλησίας μας είναι διδακτικοί. Ο Ιωάννης της Κλίμακας μας λέει: «Βάστα γερά τη μακάρια τούτη χαρμολύπη και την αγιασμένη κατάνυξη, και μην πάψεις να την εργάζεσαι μέσα σου, ως που να σε κάνει να υψωθείς από τούτον τον κόσμο, και να σε παραστήσει καθαρόν στον Χριστό». Ο αγιορείτης μοναχός π. Μωϋσής γράφει σε βιβλίο του ότι «τα δάκρυα είναι κατανοητά αλλά δεν λύνουν κανένα πρόβλημα. Ίσως λυώνουν τον πάγο του εγωισμού κι επιτρέπουν να διακριθούν καλύτερα τα πράγματα. Πρέπει να συνεχισθεί η ζωή κτίζοντας πάνω στα χαλάσματα. Ίσως τώρα πιο γερά και πιο στέρεα οικήματα. Είναι καλό η μνήμη, αλλά η αισιόδοξη δημιουργικότητα καλύτερη. Η Αγία Γραφή συνήθως απαντά στην ερώτηση τι σημασία έχει ο πόνος στη ζωή κι όχι γιατί υπάρχει».
Η ορθόδοξη θεολογία βρίσκεται ιδιαίτερα στην εποχή μας σε μία νέα πρόκληση. Καλείται να πληρώσει το κενό του μονοδιάστατου ανθρώπου. Καλείται να δώσει νόημα στη ζωή του, να παράσχει σημασία στην ύπαρξη του και να προσφέρει προσανατολισμό στο βίο του, μέσα από μία πρακτική αντιμετώπιση του πόνου. Το ίδιο καλείται να πράξει και ο άνθρωπος προς το συνάνθρωπο του που δοκιμάζεται. Να διδάξει με την ζωή της πως ο Θεός επιτρέπει τις δοκιμασίες για την πνευματική του ανακαίνιση, ώστε ο ίδιος με πνευματική ωριμότητα να αντιμετωπίζει με πίστη τις δυσκολίες. Κι αυτό γίνεται κατανοητό όχι πάνω στη μάχη και διάρκεια των δοκιμασιών αλλά μόνο η θέληση μας και ο χρόνος, απαντούν στα αιώνια «γιατί;» και διδάσκουν πως οι δοκιμασίες μας σώζουν από τραγικές καταστάσεις και μας γλιτώνουν από δεινά που ο «σιωπηλός» Θεός βλέπει εκεί που ο άνθρωπος τυφλώνεται. Και μόνο το αύριο ερμηνεύει το χθες…
Όταν μας έρχονται οι δυσκολίες και οι θλίψεις, όταν ο πόνος και το μίσος κυριαρχεί, όταν ο θάνατος και η απελπισία μας «επισκέπτονται», τότε ένα πράγμα έχουμε να κάνουμε. Να φτύσουμε κάθε τι που θέλει να μας σκοτώσει, να σηκωθούμε όρθιοι να παλέψουμε και να το συντρίψουμε. Στη ζωή μας οι μάχες χάνονται, όμως όχι και ο πόλεμος που τελειώνει με τη σωτηρία της ψυχής από κάθε τι μοχθηρό και μισάνθρωπο και που φυσικά προέρχεται από τον εωσφόρο ή και από ανθρώπους που μας λυπούν και στεναχωρούν. Με πίστη και δύναμη παλεύουμε και γινόμαστε μαχητές για να ανατείλει η μέρα της πνευματικής ωφέλειας και μέθης με κάθε χαρά που έρχεται.
Τη σταυρική πορεία πολλοί θέλησαν να την αποφύγουν στη ζωή τους. Αν όμως αυτό είναι το θέλημα του Θεού, τότε τι να κάνει ο άνθρωπος; Ή θα το δεχτεί με ταπείνωση, μετάνοια και αγώνα για να συντρίψει κάθε τι που θέλει να «σκοτώσει» την ψυχή του ή θα τα παρατήσει, θα απιστήσει και τότε θα αυτοκτονήσει εθελούσια την ψυχή του. Η ψυχή όμως πλάστηκε για μεγάλες μάχες. Η ατένιση του Σταυρού του Γολγοθά και η πίστη στη σωτηρία των δεινών δεν είναι μία ιδεολογική πεποίθηση ή συναισθηματική έξαρση, αλλά σωτηρία, χαρά, ανάσταση κι έρωτας για ζωή.
.