Βασίλης Ντόβας: Η κληρονομιά της πανώλης στο δυτικό πολιτισμό…

Η κληρονομιά της πανώλης στο δυτικό πολιτισμό και η συμβολή της στην αντιμετώπιση του κορονοϊού

Στις αρχές του 14ου αιώνα στην Ευρώπη ακούγονται οι πρώτες φήμες για μια μεταδιδόμενη θανατηφόρα ασθένεια, την πανώλη, η οποία χτυπά την Κίνα, την Ινδία και διάφορες περιοχές της Ασίας.

Το Οκτώβριο του 1347 ένα γενοβέζικο πλοίο, το οποίο επιστρέφει από πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας δένει στο λιμάνι της Μεσίνας στην Ιταλία. Το πλήρωμά του είναι μολυσμένο από την πανώλη, η οποία δεν αργεί να εξαπλωθεί στον ιταλικό βορρά (Μιλάνο, Βενετία) και από εκεί σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Στα επόμενα χρόνια και μέχρι το 1352 η μαύρη πανώλη, ο επονομαζόμενος «μαύρος θάνατος», παίρνει διαστάσεις πανδημίας με 25 εκατομμύρια νεκρούς στην Ευρώπη και 100 εκατομμύρια συνολικά, και με ανυπολόγιστες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. Πρόκειται για την πιο καταστροφική επιδημία της ανθρωπότητας.

Μετά την εξάλειψή της, η πανώλη, δεν αποτελεί απλά ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός αλλά αφήνει πίσω της μια κληρονομιά με σπουδαία οφέλη για την επιστήμη, τον πολιτισμό και το δημόσιο βίο. Στις μέρες μας αποτελεί από τα βασικά συστατικά της «ασπίδας προστασίας» ενάντια στην εξάπλωση του κορονοϊού.

Η κοινωνική αποστασιοποίηση ξεκινάει ενστικτωδώς ως το βασικό προσωπικό μέτρο του καθενός για να την αποφυγή της μόλυνσής του από τον ιό. Οι πολίτες κλείνονται, στα σπίτια τους και σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους όπως, πατάρια και υπόγεια, γεμάτα εφόδια, ώστε να αποφύγουν την επαφή με πιθανούς φορείς. Στην αναγεννησιακή Ιταλία, η κοινωνική αποστασιοποίηση εξελίσσεται στο φαινόμενο της επιστροφής στη φύση “villeggiatura” κατά το οποίο δημιουργούνται εξοχικές κατοικίες εξοπλισμένες με εφόδια προκειμένου ο κόσμος να περάσει εκεί μεγάλο μέρος του χρόνου και κυρίως τα καλοκαίρια, την περίοδο της έξαρσης του ιού. Οι πλούσιοι Μέδικοι της Φλωρεντίας κατασκευάζουν επιβλητικές επαύλεις στην περιοχή της Τοσκάνης τις οποίες αναλαμβάνουν να διακοσμήσουν σπουδαίοι καλλιτέχνες της εποχής. Το διάβασμα, η περιποίηση των κήπων και η μελέτη της φύσης αποτελούν τις βασικότερες δραστηριότητές τους ενώ σταδιακά αρχίζουν να αναπτύσσονται διάφορα καλοκαιρινά αθλήματα, να διοργανώνονται συναυλίες, παραστάσεις και γιορτές. Η έννοια των καλοκαιρινών διακοπών μόλις γεννιέται.

Την εποχή αυτή τα πλοία με προορισμό το λιμάνι της Βενετίας, με διαταγή των αρχών, πριν τον ελλιμενισμό τους, μένουν στα ανοιχτά για 40 ημέρες (Ιταλ. una quarantina di giorni) ώστε να αποκλειστεί η πιθανότητα μεταφοράς στην πόλη κρουσμάτων της πανώλης. Ο αριθμός 40 δε βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα αλλά επιλέγεται με βάση το συμβολισμό του για τους χριστιανούς, 40 ημέρες η διάρκεια του κατακλυσμού της γης, 40 ημέρες η νηστεία του Ιησού στην έρημο, 40 ημέρες η Ανάληψη του Χριστού μετά την ανάστασή του κλπ. Η χρήση της συγκεκριμένης τακτικής σε μελλοντικές επιδημίες και η καθιέρωσή της με τον όρο καραντίνα, θα αποδειχθεί σωτήρια για τον πολιτισμό στη μετέπειτα πορεία της ιστορίας του.

Η μετάδοση του ιού με τον αέρα και με τα σταγονίδια του φταρνίσματος είναι από τα πρώτα πράγματα που γνωρίζουν οι επιστήμονες της εποχής και καθιερώνουν τη χρήση μάσκας. Η μάσκα που χρησιμοποιείται από τους γιατρούς της πανώλης είναι μια μακάβρια προσωπίδα σε σχήμα ράμφους πουλιού, μήκους 20 εκατοστών με μία τρύπα σε κάθε πλευρά, αντίστοιχη με τα ρουθούνια της μύτης. Το εσωτερικό του ράμφους φέρει ένα μίγμα από 55 βότανα και άλλα συστατικά, όπως άρωμα λουλουδιών, σκόνη από κρέας οχιάς, μέλι, κανέλα και μύρο, το οποίο λειτουργεί ως φίλτρο για το μολυσμένο αέρα που εκπνέουν οι άρρωστοι. Η ιδιόμορφη μάσκα της πανώλης θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλά αναγεννησιακά έργα και θα πρωταγωνιστήσει στις αμφιέσεις του Καρναβαλιού της Βενετίας.

Οι ομοιότητες μεταξύ των επιδημιών της πανώλης και του κορονοϊού δεν περιορίζονται μόνο στη μετάδοση και στα μέτρα περιορισμού τους αλλά και στον τόπο προέλευσής τους, στη γεωγραφική πορεία της εξάπλωσής τους καθώς και στις συνέπειές τους. «Η ιστορία επαναλαμβάνεται, την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα».

 

Βασίλης Ντόβας

Marketing, Advertising & Public Relations

Επιστημονικός συνεργάτης ΒΙΑΝΕΞ Α.Ε.