Η Δυτική Θεσσαλία , με επίκεντρο τις Περιφερειακές Ενότητες Τρικάλων και Καρδίτσας , αντιμετωπίζει μία από τις εντονότερες δημογραφικές κρίσεις στην Ελλάδα . Τα τελευταία χρόνια καταγράφεται σταθερή πληθυσμιακή συρρίκνωση , επιταχυνόμενη γήρανση και δραματική υπογεννητικότητα . Το πρόβλημα δεν είναι απλώς αριθμητικό – έχει κοινωνικές , οικονομικές και εθνικές προεκτάσεις , καθώς συνδέεται με την ερημοποίηση της υπαίθρου , την αποδυνάμωση της παραγωγικής βάσης και τη συρρίκνωση του ανθρώπινου δυναμικού .
Η πραγματική κατάσταση
Σύμφωνα με την απογραφή του 2021 και τα αναθεωρημένα στοιχεία του 2024 :
– Η Π.Ε. Καρδίτσας παρουσίασε μείωση του πληθυσμού κατά 10,2% σε μόλις δέκα χρόνια (2011-2021) , εμφανίζοντας τη μεγαλύτερη συρρίκνωση πληθυσμού στη Θεσσαλία .
– Η Π.Ε. Τρικάλων παρουσίασε μείωση 4,1% με επιδείνωση του φυσικού ισοζυγίου .
– Οι γεννήσεις υπολείπονται δραματικά των θανάτων (αναλογία έως και 1:2,8), ενώ ο δείκτης γονιμότητας κυμαίνεται στο 1,28-1,36 παιδιά ανά γυναίκα , κάτω από το όριο αναπλήρωσης (2,1)
Η τάση είναι σταθερά αρνητική και αν δεν ανακοπεί , θα οδηγήσει σε δημογραφική κατάρρευση περιοχών που ιστορικά αποτελούσαν σημαντικούς παραγωγικούς πόλους της χώρας .
Αιτίες της δημογραφικής κρίσης στη Δυτική Θεσσαλία
Η κρίση δεν προκύπτει τυχαία . Πίσω από τους αριθμούς κρύβονται συστημικά αίτια που διαφοροποιούν τη Δυτική Θεσσαλία από την πιο ανθεκτική ανατολική πλευρά της (Λάρισα – Μαγνησία) :
Οικονομική μονομέρεια και απουσία διαφοροποίησης
Η περιοχή εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από την γεωργία και την κτηνοτροφία , με περιορισμένη παρουσία βιομηχανίας , τουρισμού και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας . Οι νέοι δεν βλέπουν προοπτική και επιλέγουν την μετανάστευση
Δημογραφική αιμορραγία νέων και γήρανση
Το ηλικιακό προφίλ του πληθυσμού γερνά , με ταυτόχρονη φυγή του νεανικού δυναμικού προς μεγαλύτερα αστικά κέντρα ή το εξωτερικό . Εσωτερικά η Λάρισα και ο Βόλος απορροφούν ανθρώπινο κεφάλαιο από τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα .
Ελλιπείς υποδομές και πρόσβαση σε υπηρεσίες
Η Δυτική Θεσσαλία υπολείπεται σε συγκοινωνιακή διασύνδεση , ψηφιακές υποδομές και ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης . Η απουσία πανεπιστημιακών τμημάτων και δυναμικών αναπτυξιακών φορέων την καθιστά λιγότερο ελκυστική .
Περιφερειακή ανισότητα και διοικητική αδράνεια
Διοικητικά και αναπτυξιακά κέντρα συγκεντρώνονται στην Ανατολική Θεσσαλία . Η άνιση κατανομή επενδύσεων και πόρων συντηρεί τον φαύλο κύκλο της υποβάθμισης .
Προτάσεις για την αντιστροφή της τάσης
Η αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος στη Δυτική Θεσσαλία προϋποθέτει ολοκληρωμένες , στοχευμένες και αποκεντρωμένες πολιτικές στους εξής βασικούς άξονες :
Αγροτική καινοτομία και νέα παραγωγικά μοντέλα
· Δημιουργία clusters αγροδιατροφής με ΠΟΠ προϊόντα (π.χ . κασέρι ,φασόλια ,βιολογικά).
· Προώθηση της έξυπνης γεωργίας με χρήση τεχνολογιών (αισθητήρες , δορυφορικά δεδομένα , drones) .
• Στήριξη νέων αγροτών με επιδότηση εγκαταστασης σε αγροτικές περιοχές .
· Ανάπτυξη αγροτουριστικών υποδομών με οικοτεχνίες και εμπειρικές δραστηριότητες .
Στήριξη των οικογενειών και ενίσχυση της τεκνογονίας
· Εισαγωγή τοπικών επιδομάτων γέννησης και φοροελαφρύνσεων για νέες οικογένειες .
· Δημιουργία δωρεάν παιδικών σταθμών και σχολικών μονάδων σε αγροτικές περιοχές .
· Επιδοτούμενη στέγαση σε εγκαταλειμμένες κατοικίες για μόνιμους κατοίκους ή επαναπατρισθέντες
· Καθιέρωση «πριμ επιστροφής»σε νέους που εγκαθίστανται στον τόπο καταγωγής τους .
Ενίσχυση της Εκπαίδευσης και της Ψηφιακής Οικονομίας
· Ίδρυση τμημάτων ΑΕΙ με ειδίκευση στην γεωπονία , περιβάλλον , πράσινη οικονομία .
· Δημιουργία ψηφιακών κέντρων (co-working spaces) για εξάποστασεως εργασια.
· Ίδρυση και υποστήριξη τοπικών ΙΕΚ με ειδικότητες όπως βιολογική καλλιέργεια , διαχείριση φυσικών πόρων .
Αναζωογόνηση των μεγαλύτερων και μικρότερων αστικών κέντρων
· Αναβάθμιση των Τρικάλων και της Καρδίτσας με πράσινα έργα και ανάπτυξη πολιτιστικής ζωής .
· Ανάπτυξη θεματικού τουρισμού (Μετεώρων ,Λίμνης Πλαστήρα , Αγράφων)
· Ψηφιοποίηση δημοσίων υπηρεσιών για καλύτερη και ταχύτερη εξυπηρέτηση του πολίτη .
Μαθήματα από την Ευρώπη : Καλές πρακτικές
Η Ευρώπη προσφέρει πολλά παραδείγματα επιτυχημένων πολιτικών σε αγροτικές περιοχές που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα :
Ιταλία -Τρεντίνο Άλτο Αντίζε
·Παροχή οικονομικών κινήτρων για μόνιμη εγκατάσταση νέων αγροτών
· Ανάπτυξη γεωργικών συνεταιρισμών με πρόσβαση σε τεχνολογία και κεφάλαια
Ισπανία -Καστίλλη και Σόρια
· Φοροαπαλαγες και δωρεάν παιδεία για κατοίκους μικρών χωριών
· Δικτύωση με πόλεις για εργασία από απόσταση και επιχειρηματικότητα .
Αυστρία -Στυρία
· Σύνδεση τοπικών πανεπιστημίων με γεωργικές ενώσεις και εταιρείες .
· Ενίσχυση αγροτικής εκπαίδευσης μέσω διπλής μάθησης (dual system).
Πορτογαλία -Εσωτερική ύπαιθρος
· Ανάπλαση Εγκαταλελειμμένων οικισμών με ψηφιακές υποδομές
· Προσέλκυση ψηφιακών νομάδων μέσω χαμηλού κόστους διαβίωσης και κρατικών κινήτρων .
Συμπερασματικά:
Η Δυτική Θεσσαλία βρίσκεται σε καθοδική πληθυσμιακή τροχιά αλλά η τάση αυτή δεν είναι αναπόφευκτη . Με έξυπνες παρεμβάσεις -οικονομικές , κοινωνικές , διοικητικές – μπορεί να μετατραπεί σε πρότυπο «έξυπνης υπαίθρου» και αναγεννημένης παραγωγικής περιοχής . Η Ευρώπη μας δείχνει τον δρόμο . Το στοίχημα ειναι η βούληση , ο συντονισμός και η πίστη στη δυναμική των τοπικών κοινοτήτων .
Η έξυπνη ύπαιθρος είναι ένα σύγχρονο αναπτυξιακό μοντέλο που εφαρμόζεται στην Ευρώπη για να αναζωογονήσει αγροτικές περιοχές με την βοήθεια :
1. Ψηφιακής τεχνολογίας
2. Καινοτομίας
3.Τοπικής συνεργασίας και
4. αειφορίας .
Τι σημαίνει για την Δυτική Θεσσαλία;
Η περιοχή μπορεί να μετατραπεί σε «έξυπνη ύπαιθρο» με :
· Ψηφιακή υποστήριξη των αγροτών π.χ στοχευμένη λίπανση μέσω αισθητήρων
· Πλατφόρμες προβολής και πώλησης τοπικών προϊόντων online .
•Τηλεϊατρική για απομονωμένα χωριά
· Ψηφιακά hubs στα Τρίκαλα και την Καρδίτσα για εργασία εξ αποστάσεως
· Καινοτόμες ενεργειακές κοινότητες με φωτοβολταϊκά.
Κώστας Παπανώτας
Εκπαιδευτικός-Μέλος της Π.Ο. Θεσσαλίας του Κινήματος Δημοκρατίας