Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Για την πλήρη εκδοχή: www.vlioras.gr/1821/Vlachavas4.htm & https://www.academia.edu/45674427

Λίγο πριν από την 25^η Μαρτίου 2021 οι μαθητές και καθηγητές του Δευτέρου Γυμνασίου Καλαμπάκας, με τις ευλογίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Θεοκλήτου και υπό την αιγίδα της Μητροπολιτικῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν καὶ Ἱστορικῶν Μελετῶν Ἁγίων Μετεώρων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σταγῶν καὶ Μετεώρων καθώς και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων, ανακοίνωσαν την συμμετοχή τους στις εόρτιες / εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, με την πρόθεση να αναδείξουν δέκα σημαντικές προσωπικότητες της περιοχής μας που έπαιξαν σημαντικό ρόλο πριν από την επανάσταση του 1821 και κατά τη διάρκειά της.

Θυμίζουμε ότι έχει προκηρυχθεί ένας διαγωνισμός ζωγραφικής για τη φιλοτέχνηση των προσωπογραφιών των προσωπικοτήτων αυτών ή χαρακτηριστικών σκηνών από τη ζωή τους (θα δοθούν σχετικά —χρηματικά— βραβεία και έπαινοι. Διαβάστε και τους όρους του διαγωνισμού). Θα συνεχίσουμε με τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα (δʹ μέρος).

Δʹ μέρος. 1808: Συνέχεια επαναστατικών προεργασιών

«Ὁ διὰ τῆς εἰρήνης ταύτης¹ περατωθεὶς ῥωσοτουρκικὸς πόλεμος ἀνεζωπύρωσε τὰς ἐλπίδας τῶν ἐν ταῖς ὑπὸ τὸν Ἀλῆν ἐπαρχίαις κλεφτῶν· διὸ καὶ κατὰ τὸ ἐπιὸν ἔτος (1808) ἀνεφάνη ἐν Θεσσαλίᾳ ἀρχηγὸς ἰσχυροῦ σώματος ἀνταρτῶν ὁ διάσημος ἐν ταῖς τάξεσιν αὐτῶν Εὐθύμιος Μπλαχάβας. Ἐν τῷ σώματι δὲ τούτῳ συνεπολέμουν καὶ οὐκ ὀλίγοι τῶν ἐχθρικῶς τῷ Ἀλῇ διακειμένων Ἀλβανῶν.»²

Γενικότερο επαναστατικό σχέδιο, σκοποί Μεγάλων Δυνάμεων

Είδαμε στο προηγούμενο τμήμα (γʹ μέρος) της σειράς αυτής των δημοσιεύσεών μας το ευρύτερο επαναστατικό σχέδιο που είχε εκπονηθεί από τους Ρώσους που είχαν στην κατοχή τους τα Επτάνησα, τους Γάλλους στους οποίους περιήλθαν από το καλοκαίρι του 1807 και εξής αλλά και τους Έλληνες Κλεφταρματολούς. Όλοι αυτοί είχαν διαφορετικούς και όχι κοινούς σκοπούς και επιδιώξεις.

Οι Έλληνες σκόπευαν να δημιουργήσουν στο κέντρο του ελληνικού χώρου μια εκτεταμένη επαναστατική εστία³ σε Θεσσαλία, Ήπειρο, Δυτική Μακεδονία και Στερεά Ελλάδα. «Πρόκειται δηλαδή για μια ανταρσία που αν πετύχαινε θα περιόριζε τον Αλή Πασά και τις οθωμανικές δυνάμεις της Ηπείρου και της Θεσσαλίας σε έναν μικρό αριθμό οχυρών κέντρων. Οι επαναστάτες πάντως, φιλοδοξούσαν όπως φαίνεται, να ξεσηκώσουν ακόμα και τα Ιωάννινα, ενώ στόχευαν στον έλεγχο της Λάρισας, της Καλαμπάκας, των Γρεβενών, της Κόνιτσας, και μεγάλου τμήματος της Δρόπολης και του Βουθρωτού, αν όντως κινούνταν όσοι είχαν υπογράψει πως θα το έκαναν.»⁴

Οι ενέργειες αυτές, σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες σερβικές επαναστατικές κινήσεις του Καραγιώργη Πέτροβιτς (Карађорђе Петровић) θα ανέτρεπαν τις ισορροπίες στα Βαλκάνια και θα επηρέαζαν την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις όμως δεν επιθυμούσαν ακόμη τον διαμελισμό ή την αποσταθεροποίηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Απλώς οι Ρώσοι και στη συνέχεια οι Γάλλοι κάτοχοι των Επτανήσων ήθελαν να δημιουργήσουν έναν αντιπερισπασμό στις αληπασαλικές προσπάθειες να πληγεί η Λευκάδα και τα υπόλοιπα Επτάνησα. Και όπως στην περίπτωση της Σερβίας που εγκαταλείφθηκε από τους Ρώσους έπειτα από τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, έτσι και οι Έλληνες θα έπαιρναν ένα ακόμη μάθημα μετά τα Ορλωφικά. «Την άποψη αυτή είναι πιθανό να συμμερίζονταν την άνοιξη του 1808 και οι οπλαρχηγοί του Μετσόβου, οι οποίοι ήσαν σε άμεση επαφή με τις ελληνικές κοινότητες της Βλαχίας και της Ουγγαρίας και εξ αυτού, γνώριζαν τις γεωστρατηγικές ισορροπίες που πρέσβευαν στις ηγεμονίες και στην Αυστρία.»⁵

1808.01: Λεηλασίες / δολοφονίες οθωμανών από τους επαναστάτες, αντιδράσεις οθωμανών

Ο Άγγλος περιηγητής Martin William Leake μάς πληροφορεί πως στο τέλος του 1807 και στις αρχές του 1808 ο παπα–Θύμιος Βλαχάβας «συνδέθηκε με κλέφτες, φυγόδικους και παράνομους από κάθε περιοχή της Ελλάδας και σύντομα άρχισαν να λεηλατούν και να σκοτώνουν Τούρκους⁶ στα συνεχόμενα τμήματα της Θεσσαλίας.»⁷

Ήδη από τον Ιανουάριο του 1808, όπως μαθαίνουμε από ενθύμηση ενός Κωνσταντίνου, γιου κάποιου παπα–Παναγιώτη, ο Αλή πασάς —ή κάποιος από τους γιους του— με πολύ στρατό πρέπει να προσπάθησαν να εξουδετερώσουν πρώιμες επαναστατικές κινήσεις στην περιοχή της Καλαμπάκας και σκότωσαν περίπου 100 επαναστάτες: «1808, Ἰανουρίου 29. Ὁ Κουτούλας τοῦ παπα–Παναγιώτη γράφει. Ὄντας ἦρθε ὁ πασιᾶς στὰ Τρίκαλα καὶ εἶχε ἑφτὰ χιλιάδες ἀσκέρι. Ἤφεραν ἑκατὸ κεφάλια ἀπὸ τὴν Καλαμπάκα στοὺ παζάρι.»⁸

Δεύτερη ενθύμηση⁹ μας πληροφορεί ότι η επαναστατική αναταραχή ήταν ευρύτερη, κάηκαν μάλιστα γύρω στα είκοσι χωριά, κι ότι ο οθωμανός ή Αλβανός Γέντζαγας ήταν αυτός που εξουδετέρωσε τους επαναστάτες: «τότε ἐκεῖνον τὸν χεμῶνα ἔκοψεν ὁ Γέντζαγας τοὺς καπιταναραίους. Τότε ἐσηκώθηκαν καὶ τὰ Πλαχάβα καὶ τὰ φίλα ὅλοι εἰς τὴν κλεψιὰν καὶ ἔκαψαν χωριὰ Πόρτα, Μπελέσι,¹⁰ Παρπόπη,¹¹ καὶ ἄλλα τινὰ χωρία ἕως εἰς τὰ εἴκουσι καὶ παραπάνω.»¹²

1808.01.17: Παραίτηση Παϊσίου Βʹ του εκ Κλινοβού

Στις 17 Ιανουαρίου 1808¹³ παραιτήθηκε ο επίσκοπος Σταγών Παΐσιος Βʹ ο εκ Κλινοβού,¹⁴ προφανώς εξαιτίας των γεγονότων που προηγήθηκαν. Νέος επίσκοπος Σταγών έγινε μετά από 4 μήνες ο Γαβριήλ.¹⁵ (12.04.1808–02.10.1815).

1808.αρχές: Συνεννοήσεις Βλαχάβα με Σέρβους και Ρώσους

Η μάχη του Mišar κατά τη Σερβική Επανάσταση

«Ὅλοι τοῦ Ὀλύμπου οἱ ἀρματολοὶ κατέλαβον τὰς οἰκείας ἐπαρχίας, ἐκτὸς τοῦ Νικοτσάρα παραχειμάσαντος ἐν Σκοπέλῳ. Μετ’ ὀλίγον ὅμως οὗτοι ἐννοήσαντες τὰ κατ’ αὐτῶν ὑπὸ τοῦ πανούργου Ἀλῆ τεκταινόμενα, συνάμα δὲ καὶ ὑπὸ μυστηριωδῶν ἀποστόλων διεγειρόμενοι ἤρξαντο περὶ νέας ἀνταρσίας διαβουλευόμενοι. Τῷ ὄντι περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ ἔτους 1808 Ῥῶσοι ἀπεσταλμένοι ἐλθόντες ἐκ Σερβίας εἰς τὸν Ὄλυμπον ἔφερον ἐπιστολὰς τοῦ Καραγεώργη, καὶ τοῦ παρ’ αὐτῷ διατρίβοντος συμβούλου τοῦ ῥωσικοῦ κράτους Ῥοδοφοινίκη, Ἕλληνος τὸ γένος, δι’ ὧν οἱ Ἕλληνες προετρέποντο ἵνα λάβωσι διὰ τελευταίαν φορὰν τὰ ὅπλα ὑπὲρ τῆς ἐλευθερώσεως τοῦ γένους, μιμούμενοι τὸ παράδειγμα τῆς ὑπὸ τοῦ Καραγεώργη ἀπελευθερωθείσης τότε Σερβίας.»¹⁶

Στις αρχές του 1808 ο Σέρβος Καραγιώργης Πέτροβιτς (Карађорђе Петровић) καθώς και ο σύμβουλος του ρωσικού κράτους Ροδοφοινίκης κ.ά. (φαίνεται ότι) έστειλαν στον Όλυμπο και στα Χάσια, στον Βλαχάβα, απεσταλμένους με επιστολές, οι οποίες παρακινούσαν τους Έλληνες να πάρουν τα όπλα, να συμπράξουν με τους Σέρβους μιμούμενοι το παράδειγμά τους και να επαναστατήσουν. «Οι ενέργειες των Ρώσων απεσταλμένων ερέθισαν τα πνεύματα και αναπτέρωσαν τις ελπίδες των Ελλήνων.»¹⁷ «Ο Τουρκαλβανός ποιητής Χατζή Σεχρέτης, που έγραψε την “Αληπασιάδα”, παρουσιάζει τον Μπλαχάβα να λέει προς τους αγάδες της Λάρισας και των Τρικάλων ότι βρισκόταν σε συνεννοήσεις με τους Σέρβους.»¹⁸

«Ο Σέρβος με τον Μόσκοβο δεν βλέπετε τι κάνει;
Ο Καραγεώργος έβαλε στου λόγου του ’ξουσία,
να λάβει από τον Μόσκοβο στο Σέρπι βασιλεία.
Γραφθήκαν με τον Μόσκοβο όλοι, μικροί μεγάλοι,
για να τον κάμει ο Μόσκοβος τον Καραγιώργο κράλη.
Κι ο Καραγιώργος ζάπωσε όλο το Μπελιγράτι,
Κι ώραν την ώραν βρίσκεται με το σπαθί στην πλάτη.
Και το δικό μου τ’ όνομα κι εγώ θέλ’ να τ’ αξιώσω,
κι από τες τέσσαρες μεριές ραγιάδες θα σηκώσω.»¹⁹
«Κι ο Καραγιώργος μο’ ’στειλε τέτοιας λογής χαμπέρι,
αν κάμω χρεία τίποτε, μου προβοδάει ασκέρι.
Ακόμα κι όλα τα νησιά κι εκείνοι με βοηθούνε,
μολύβι και τζιμπιχανέ²⁰ εδώ μού προβοδούνε.»²¹

Για επαφές με τους Σέρβους και παρεμβάσεις της Ρωσίας κάνει λόγο και ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ σε μεταγενέστερη επιστολή του: «Γιάννενα, 4 Ιουνίου 1808. Ειδήσεις που έρχονται από τη Θεσσαλία με πληροφορούν ότι ο Παπάς, ο πρώτος υποκινητής της ανταρσίας, είναι αδελφός ενός από τους αξιωματικούς του επιτελείου του Καραγιώργη, αρχιστρατήγου των Σέρβων. (…) Αναγνωρίζει κανείς εδώ το χέρι που κατηύθυνε τη Σερβία. (…) Οι επαναστάτες κρατούν σταθερά αυτές τις θέσεις και υποστηρίζονται, ως ότου αποκτήσουν ένα σταθερό σχέδιο ή την υποστήριξη κάποιας μεγάλης δυνάμεως. (…) Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ρωσία είναι αυτή που προκαλεί όλες τις ανταρσίες των Χριστιανών της Ευρωπαϊκής Τουρκίας και η επιρροή της εξαπλώνεται κάθε μέρα ανάμεσά τους. Τι κάνει η Γαλλία αυτόν τον καιρό; Θέλησε με κάθε θυσία να σώσει την Τουρκία και η Τουρκία έχασε την Κριμαία.»²²

1808.02: Σύσκεψη υπό τον Βλαχάβα στα Χάσια

Η περιοχή της Καλαμπάκας και των Χασίων στη Χάρτα του Ρήγα²³

Στα μέσα Φεβρουαρίου 1808 ο Βλαχάβας συγκάλεσε στα Χάσια²⁴ σύσκεψη των Κλεφταρματολών της ευρύτερης περιοχής, για να σχεδιάσουν πώς θα εξελιχθεί σε τοπικό επίπεδο το γενικότερο εξυφαινόμενο σχέδιο που είδαμε παραπάνω. «Σ’ αυτή τη σύνοδο συμμετείχαν οι Δεληγιάννης, Στορνάρης, Ζιάκας, ο Τσόγκας από τους Κατζαντωναίους, ο Γιώτας Τζίμου.»²⁵ Αποφασίστηκε να καταλάβουν στρατηγικής σημασίας σημεία, εμποδίζοντας έτσι την επικοινωνία των οθωμανών μεταξύ Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Ηπείρου, και να εκκαθαρίσουν —με την ανοχή των δυσαρεστημένων Οθωμανών— τους Αλβανούς επιστάτες των κτημάτων του Αλή στη Θεσσαλία.

Κατόπιν, καθώς θα είχαν εδραιωθεί στη Θεσσαλία, θα επιτίθονταν στην έδρα του Αλή πασά, στα Ιωάννινα, θα τον ανέτρεπαν και θα εγκαθιστούσαν ελληνική κυβέρνηση στα απελευθερωμένα εδάφη.

Ταυτόχρονα, ο Βλαχάβας, επηρεασμένος από τις διακηρύξεις και ιδέες του Ρήγα Φεραίου κάλεσε και τους Τούρκους της περιοχής των Τρικάλων και της Λάρισας, που ήταν δυσαρεστημένοι με τον Αλή πασά, να μετέχουν κι αυτοί στην εξέγερση. «Διὰ τὰ μίση των κατὰ τοῦ Ἀλῆ πασᾶ εὗρον εὐχαρίστους καὶ τοὺς Λαρισαίους Τούρκους, καὶ ἑτοίμους νὰ συμπράξωσι πλαγίως πολλοὺς σημαντικούς Ἀλβανούς.»²⁶

Κρίσιμο ρόλο ανέλαβαν οι Ευθύμιος Στορνάρης (πατέρας του Νικολού) και Δεληγιάννης, που έπρεπε να ελέγχουν τα στενά των Καλαριτών²⁷ και του Μετσόβου και να μην επιτρέψουν τα στρατεύματα του Αλή να επιτεθούν στους επαναστάτες κι έτσι να εδραιωθεί κι εξαπλωθεί η επανάσταση.²⁸

«Οἱ Ῥῶσοι πράκτορες τοσοῦτον ἐντέχνως εἶχον ἐξυφάνει τὰς δολοπλοκίας, καὶ ὁ ἐν Θεσσαλίᾳ ἐπαναστατικὸς ὀργασμὸς ἐπὶ τοσοῦτον εἶχεν ἐπιταθῆ, ὥστε ὁ ἀρματολὸς τῶν Χασίων παπα–Εὐθύμιος Βλαχάβας περὶ τὰ μέσα Φεβρουαρίου τοῦ 1808 ἔτους συγκαλέσας σύνοδον τῶν καπιταναίων, καὶ παρ’ ὅλων ἀρχηγὸς ἀναγορευθεὶς ἤρξατο σπουδαίως ἐργαζόμενος καὶ πρὸς προσηλυτισμὸν τῶν ἄλλων τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος ἀρματολῶν, ἐπὶ τέλους δὲ καὶ τῶν ἐν Τρικάλοις καὶ Λαρίσῃ Τούρκων, ὁμοίως μυσαττομένων τὴν τυραννικὴν τοῦ Ἀλῆ πασᾶ κατάθλιψιν. Ὁ ἀριθμὸς τῶν συνωμοτῶν ὁσημέραι ηὔξανεν, ἀφ’ ὅτου μάλιστα καὶ ὁ τέως δυσπιστῶν πρὸς τὰς ῥωσικὰς ὑποσχέσεις Νικοτσάρας καταπεισθεὶς ἐνζήλως συνέπραττε.»²⁹

1808.03: Σύναψη ειρήνης Αλή και Ibrahim pashë Bushatlliu

Στις αρχές Μαρτίου του 1808 ο Αλή πασάς διαβλέποντας τις επαναστατικές κινήσεις που επρόκειτο να εκδηλωθούν πέτυχε να συνάψει συνθήκη ειρήνης με τον Ιμπραΐμ πασά του Μπερατίου, ώστε να μην αναλωθεί σε διμέτωπο αγώνα.³⁰

1808.03: Δεύτερη σύσκεψη υπό τον Βλαχάβα στον Όλυμπο

Στα μέσα Μαρτίου του 1808 σε δεύτερη σύνοδο των κλεφταρματολών στον Όλυμπο³¹ επικυρώθηκαν οι αποφάσεις της πρώτης συνόδου και ορίστηκε ως ημέρα έκρηξης της επανάστασης συμβολικά η 29^η Μαΐου: «Ἐπὶ τέλους νέα σύνοδος συνελθοῦσα ἐν Ὀλύμπῳ ὥρισεν ὡς ἡμέραν ἐκρήξεως τῆς ἐπαναστάσεως τὴν 29^ην Μαΐου, ἐπέτειον ἡμέραν τῆς πρὸ τριακοσίων πεντήκοντα πέντε ἐτῶν ἁλωθείσης πρωτευούσης τῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας.»³²

Γεννάται βέβαια το ερώτημα: Αν η επανάσταση είχε οριστεί για τις 29 Μαΐου, προς τι οι επαναστατικές κινήσεις που είχαν ξεκινήσει ήδη από τον Δεκέμβριο της προηγούμενης χρονιάς και στις αρχές του 1808; Υποπτευόμαστε πως ο Βλαχάβας και οι υπόλοιποι κλεφταρματολοί εφάρμοζαν ένα σχέδιο, που επανέλαβε αργότερα, το καλοκαίρι του 1821, κι ο Νικολός Στορνάρης: σκοτώνοντας Τούρκους και Αλβανούς πριν από το οριστικό ξέσπασμα της επανάστασης, (εξ)ανάγκαζαν τους Έλληνες κατοίκους να μετάσχουν στις επαναστατικές κινήσεις, να μην τους γεννηθούν δεύτερες σκέψεις, το μετανιώσουν και τελικά η επανάσταση ματαιωθεί!

«Πιάνει και γράφει γράμματα σ’ όλα τα μεμλεκέτια
και δίνει σ’ όλον τον ραγιά λογής λογιών λεζέτια.
“Ακούτε σεις, οι Χριστιανοί, όλοι μικροί μεγάλοι,
ο παπα–Θύμιος γίνηκε στα Τρίκαλα κεφάλι,
αβόλετο να ξέρετε ταμπούρλο θα σηκώσω,
εφέτ’ απ’ τους αβάνηδες θαρρώ να σας γλυτώσω.
Σας έδωκα την είδηση, κι όλοι ν’ αρματωθείτε,
κι απ’ όξω από τα Τρίκαλα εδώ να μαζωχθείτε.”
Στέλνει και στ’ άγρια τα βουνά της κλεφτουριάς χαμπέρι,
να κατεβούνε γλήγορα εδώ σ’ αυτά τα μέρη.
“Τες στράτες να του κλείσουμε τ’ Αλήπασα τ’ αβάνη,
να γίνουμε και Μόσκοβοι, να πάρουμε μεϊδάνι,
να γίνει το Ρωμαίικο αυτό που καρτερούμε,
για που ’ρθε στην ημέρα μας κι εμείς θε να χαρούμε.
Κι εκείνο που γυρεύαμε εφέτο θα το βρούμε,
το βιο να τους το πάρουμε, κρασί να τους το πιούμε.”»³³

1808.03–04: Πρώτη φάση εκτέλεσης του επαναστατικού σχεδίου

«Μόλις ἀκούσθη πάλιν ὁ πόλεμος τῆς Ῥωσίας κατὰ τῆς Τουρκίας, καὶ ὁ Ἀλῆ πασᾶς ἑτοίμαζεν τὸν υἱόν του Βελῆ πασᾶν διὰ τὴν ἐκστρατείαν,³⁴ οἱ Βλαχαβαῖοι παπα–Θύμιος καὶ Θοδωράκης ἀδελφοὶ καὶ ὁ Γιώτας Τζίμου Καπιτάνος τοῦ Δομενίκου, παράκαιρα τὸν Μάρτιον μῆνα, χωρὶς νὰ ἐνοχλοῦν οὐδένα ἐκ τῶν ἐντοπίων Ὀθωμανῶν, κατασφάζοντες καὶ διώκοντες μόνον τοὺς σουμπασάδες³⁵ καὶ δερβεναγάδες Ἀλβανοὺς ὡς κοινοὺς ἐχθροὺς καὶ τῶν Ὀσμανλήδων καὶ τῶν ῥαγιάδων, εἰς δύο μῆνας μέχρι τοῦ Ἀπριλίου ἐκκαθάρισαν ἀπὸ τὸ μίασμα τούτων ὅλας τὰς ἐπαρχίας.»³⁶

«Μόλις ὁ παπα–Θύμιος, ἄρας τὸν σταυρὸν καὶ ζώσας τὴν σπάθην περὶ τὰ μέσα Μαρτίου, καὶ ὑψώσας τὴν τουρκικὴν σημαίαν,³⁷ διὰ νὰ ἀποκοιμίσουν τοὺς Ὀσμανλῆδες ἐντοπίους, οἵτινες ἐπίσης δὲν ἤθελον νὰ βλέπουν τοὺς Ἀλβανοὺς εἰς τὴν Θετταλίαν, πέμψας τὸν Θοδωράκην αὐτάδελφόν του, καὶ ἐξαπλώσαντες τοὺς ὀπαδούς των, ἄρχισαν νὰ σφάζουν καὶ νὰ διώκουν σουμπασάδες, δερβεναγάδες, ὅπου ἀπαντοῦσαν εἰς τὰ χωριά· ἐντὸς δεκαπέντε ἡμερῶν, ἄλλοι φονευθέντες, ἄλλοι φυγόντες διὰ νυκτός, ἐφάνη ὅτι ἐκαθαρίσθησαν ἐν τῷ ἅμα αἱ ἐπαρχίαι, καὶ ἔπρεπε νὰ κινηθοῦν διὰ γενικώτερα. Καὶ ὁ Δεληγιάννης, ὁ πλέον πιστός, λόγῳ νὰ προλάβῃ τὰ ἐπακόλουθα δεινά, εἰδοποιήσας τὸν Ἀλῆν πασᾶν περὶ τούτων ὅλων, ἑτοιμάσθη καὶ ὁ ἴδιος νὰ συνεκστρατεύσῃ. Μακρὰν ἀπὸ τοῦ νὰ ἐννοήσουν οἱ Τοῦρκοι τὸ συμβεβηκός εἰσέτι, ὑπερασπιζόμενοι μάλιστα τὸ κίνημα ὡς ἀποβλέπον τὴν κοινὴν ἡσυχίαν, ἡ καταστροφὴ πάλιν ἔμελλε νὰ προέλθῃ ἀπὸ τὴν ἀπιστίαν τῶν ἄνωθεν. Ὁ Δεληγιάννης καὶ ὁ Εὐθύμιος Στορνάρης εἶχον καιρόν, ἐὰν δὲν τὸ ἤθελον τοῦτο, ἢ δὲν τὸ ἔβλεπαν «ἔγκαιρον», καὶ τὸ ἓν καὶ τὸ ἄλλο νὰ κάμουν, ἀλλά δὲν τὸ ἔκαμον.»³⁸

Τον Μάρτιο λοιπόν και τον Απρίλιο του 1808, πριν ακόμη επαναληφθούν οι ρωσοτουρκικές εχθροπραξίες, οι Βλαχαβαίοι και ο καπετάνιος του Δομενίκου Γιώτας Τζίμος ξεσηκώθηκαν όχι εναντίον των Τούρκων³⁹ αλλά εναντίον των σουμπασήδων⁴⁰ επιστατών των τουρκικών τσιφλικιών και των Αλβανών δερβεναγάδων,⁴¹ που καταπίεζαν τους Θεσσαλούς χωρικούς, με απώτερο στόχο να στραφούν και οι Τούρκοι⁴² αγάδες εναντίον του Αλή. «Γι’ αυτό και δεν πείραξαν κανέναν Τούρκο. Εκτός από τον Μπλαχάβα δρούσαν και μερικοί Αλβανοί και Τούρκοι, δυσαρεστημένοι επίσης από τον Αλή πασά. Σκοπός του Μπλαχάβα ήταν να ξεσηκώσει τους Τούρκους μπέηδες και αγάδες της θεσσαλικής πεδιάδος, αλλά αυτοί αρνήθηκαν να συμπράξουν.»⁴³

«Στη Λάρσα και στα Τρίκαλα προβόδησε και γράμμα,
να κάνουνε το ένα τους, να γίνουν όλα αντάμα.»⁴⁴
«Ο παπα–Θύμιος έστειλε χαμπέρι στο ασκέρι,
στην Λάρσα και στα Τρίκαλα φαρμακερό χαμπέρι.
“Ακούτε σεις, οι μπέηδες, αγάδες κι αφεντάδες,
να μην θαρρείτε σήμερα πως έχετε ραγιάδες.
Κι αν θέλετε το έρτζι⁴⁵ σας εσείς και τον ραγιά σας,
να κάμομε το ένα μας κι εμείς κι η αφεντιά σας,
τον τόπο να παστρέψουμε απ’ τους Αρβανιτάδες.
Κι αν φοβηθείτε τίποτες εσείς απ’ τον βεζίρη,
μ’ έξι χιλιάδες γίνηκα και βρίσκομαι χαζίρι·
μ’ έξι χιλιάδες σήμερα τον τόπο του τον πιάνω
και σύνορο στο Μέτζοβο τ’ Αλή πασά τού βάνω.
Κι από τες τέσσερες μεριές ασκέρια συμμαζώνω,
να κάμω θρήνο, πόλεμο, τον φετινό τον χρόνο.
(…) Οι μπέηδες σαν τ’ άκουσαν τέτοιας λογής μαντάτο,
(…) ευρήκαν το καλύτερο όλοι να σκοτωθούνε,
στον παπα–Θύμιο σήμερο να μην παραδοθούνε.»⁴⁶

1808: Έγγραφο 351 Αρχείου Αλή πασά

Στο αρχείο του Αλή πασά υπάρχουν πολλά έγγραφα της περιόδου αυτής με αναφορές (αρτζουχάλια⁴⁷) διαφόρων οθωμανών αλλά και Ελλήνων «τουρκολατρών» (κατά την ορολογία του Κασομούλη⁴⁸), που ενημερώνουν τον Αλή πασά για τις κινήσεις των επαναστατών και τις δικές τους αντιδράσεις σ’ αυτές.

Στο αχρονολόγητο έγγραφο 351 που προέρχεται κατά πάσα πιθανότητα από τα Τρίκαλα διαβάζουμε: «Ἐδῶ εἶναι κλέφτες, ὥρα μὲ τὴν ὥρα ἀβγαταίνουν· καὶ τὸ παιδὶ τοῦ Μπεκήραγα ἐπῆρε τοὺς σπαχῆδες (…) καὶ πάγει ἀπάνω στοὺς κλέφτες καὶ ὁ Χασὰν μπέης μὲ τοὺς κοτζαμπάσηδες σηκώθηκαν στὸ σαράι. (…) Οἱ κλέφτες ὥρα μὲ τὴν ὥρα ἀβγαταίνουν καὶ Τούρκους σκοτώνουν, ἐφέντη μου.»⁴⁹ Κάποιος Σιαχμέτης ενημερώνει τον Αλή πασά πως οι επαναστάτες αυξάνονται και σκοτώνουν οθωμανούς, ενώ ο γιος του στρατιωτικού διοικητή Ebu Bekir (Μπεκήραγα), ο Yusuf (Ισούφης), βγήκε, για να τους καταδιώξει με κάποιο στρατιωτικό σώμα· οι τουρκικές πολιτικές αρχές της πόλης (Χασὰν μπέης) με τους Έλληνες προεστούς συσκέπτονται για το ζήτημα.

1808.04.12: Πρόστιμο στη μονή Βαρλαάμ

Βορειοδυτική άποψη της μονής Βαρλαάμ. Λιθογραφία, από όμοιο σχέδιο του C.R Cockerell, 1814

Στις 12 Απριλίου του 1808 ο μοναχός της μονής Βαρλαάμ Προκόπιος καταγράφει μια ενδιαφέρουσα ενθύμηση: «Προκόπιος· ἔτους 1808· ἔγινε θαῦμα, ἔριξε χιόνι ἀπὸ τὸν Φλεβάρη ἕως τὶς 20 Μαρτίου καὶ μᾶς ψόφησαν τὰ πρόβατα καὶ τὰ ἀρνιά· καὶ ἔριξε καὶ κόκκινο χιόνι εἰς τὴν Κρανιὰ ὡσὰν πεπέρι· ταῦτα βεβαιώνω ὁ ἄνωθεν. Ἔτος 1808, Ἀπριλίου 12: ἦλθεν ὁ δεσπότης εἰς τὴν Καλαμπάκα ὁ Τζικᾶς καὶ ἔριξε τζερεμέ⁵⁰ εἰς τὸ Βαρλαάμ 7.050.»⁵¹

Το κόκκινο χιόνι, αν και ευεξήγητο φυσικό φαινόμενο⁵² εκλαμβάνεται από τους ανθρώπους της εποχής σαν κακός οιωνός που προοιωνίζεται συμφορές!

Οι μοναχοί του Βαρλαάμ φαίνεται ότι βοηθούσαν τον παπα–Θύμιο με διάφορους τρόπους, γι’ αυτό και τους επιβλήθηκε ένα εξοντωτικό πρόστιμο των 7.000 περίπου γροσίων. Ανάλογη βοήθεια φαίνεται ότι προσέφερε κι ο προηγούμενος επίσκοπος Σταγών Παΐσιος Βʹ, και γι’ αυτό αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να φύγει, για να γλυτώσει τη ζωή του. Στη θέση του τοποθετήθηκε ο Γαβριήλ, που από την ενθύμηση αυτή μαθαίνουμε και το επώνυμό του: Τζίκας.⁵³

Δημοτικό τραγούδι: Του παπα–Γιώργη

Με το Βαρλαάμ συνδέεται και το παρακάτω δημοτικό τραγούδι, που στην Καλαμπάκα χορεύεται με τρόπο τελετουργικό και σεμνοπρεπή την δεύτερη (και τρίτη) ημέρα του Πάσχα κι έχει ηχογραφηθεί από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Καλαμπακιωτών Αθηνών «Τα Μετέωρα» (σε συνεργασία με τον Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής του Σίμωνος Καρά) την 01.07.1999 με την συγκλονιστική φωνή της Φρόσως Χριστογιαννούλα.

«Σαν δεν τον έχετε ακοή αυτόν τον παπα–Γιώργη,
που ήταν μικρός στα γράμματα, τρανός στα πινακίδια,
και τώρα στα γεράματα αρματολός και κλέφτης.
Όλα τα κάστρα πάτησε και όλα τα μοναστήρια,
μόν’ του Βαρλάμη το κελί δεν μπόριε να πατήσει.
Γύρω–τριγύρω το ’φερνε, γύρω–τριγύρω φέρνει,
ψηλά σε πέτρα ανέβηκε, τον γούμενο φωνάζει:
“Κατέβα κάτω, γούμενε, να με ξομολογήσεις,
γιατί έχω κάνει κρίματα κι είμαι κριματισμένος.
Χίλια κορίτσια φίλησα και χίλιες παντρεμένες
και οι παπαδιές και οι καλογριές λογαριασμό δεν έχουν!”»⁵⁴

Ο Γερμανός φιλόλογος Arnold Thomas Gottfried Passow κατέγραψε στα 1860 μια άλλη παραλλαγή του τραγουδιού:

«Εσείς, πουλιά του Γραβανού κι αηδόνια του Μετσόβου,
εσείς καλά τον ξέρετε αυτόν τον παπα–Θύμιο,
που ’ταν μικρός στα γράμματα, μικρός στα πινακίδια,
και τώρα στα γεράματα εβγήκε πρωτοκλέφτης.
Όλα τα κάστρα πάτησε κι όλα τα μοναστήρια,
και του Βαρλάμη το καστρί δε μπόριε να πατήσει,
τι ’ταν ψηλά σε μάρμαρα, ψηλά σ’ ένα λιθάρι.
Τον γούμενον εφώναξε, τον γούμενο φωνάζει:
“Κατέβα κάτου, γούμενε, να μας ξομολογήσεις,
γιατ’ έχομ’ έναν άρρωστο βαριά, για να πεθάνει.”
Παίρνει λαμπάδ’ ο γούμενος, βάνει και πετραχήλι
και κατεβαίνει στην αυλή, για να ξομολογήσει.
“Πολλά τα έτη, γούμενε.” “Καλώς τα παλικάρια.”
“Βγάλ’ τα τα ράσα, γούμενε, βγάλε το πετραχήλι,
γιατί στη στράτα που βαρούν, λόγκο θα να περνάσεις”.
Πιστάγκωνα τον έδεσαν κι απ’ την αυλή τον βγάζουν,
τέσσαροι πάν’ απ’ ομπροστά και τέσσαρ’ από πίσω.»⁵⁵

Τέλος, ο λόγιος και ιστοριοδίφης Παναγιώτης Αραβαντινός κατέγραψε μια ακόμη παραλλαγή.

Παναγιώτης Αραβαντινός

«Εσείς πουλιά του Γρεβενού κι αηδόνια του Μετσόβου,
εσείς καλά τον ξέρετε αυτόν τον παπα–Γιώργη,
που ’ταν μικρός στα γράμματα κι άξιος στα πινακίδια.
Κι από μικρός παντρεύτηκε, μικρή γυναίκα πήρε,
γιατ’ είχε να γενεί παπάς , να γένει κι οικονόμος.⁵⁶
Το βράδυν, όπου πλάγιασε, την ηύρε φιλημένη,
κι η μάνα της την εύρηκε στο στρώμα λιανισμένη,
και τότε βγήκε αρματολός, και τότε βγήκε κλέφτης.
Χώρες πολλές επάτησε, χώρες και μοναστήρια,
στο μοναστήρ’ απ’ το Σταγό θέλησε να πατήσει,
που ’ταν χτισμένο στην κορφή, σ’ ένα ψηλό λιθάρι.
Τον γούμενον εφώναξε, το γούμενο φωνάζει,
«κατέβα κάτου, γούμενε, να με ξεμολογήσεις.»
Ο γούμενος το πίστεψε, κι ευθύς όπου κατέβη,
πισθάγκωνα τον έδεσαν και σκλάβο τον επήραν
να τον ξεμολογήσουνε στους λόγκους και στες ράχες.»⁵⁷

Είναι φανερό από τις παραλλαγές που παραθέσαμε (και υπάρχουν κι άλλες) πως στο τραγούδι συμφύρονται διάφορες παραδόσεις και ιστορίες από διαφορετικές περιοχές. Αναφέρεται κάποιος, άλλοτε παπα–Γιώργης, άλλοτε Κλεφτογιώργης κι άλλοτε παπα–Θύμιος, που προσπαθεί να αλώσει τη μονή Βαρλαάμ με δόλιο τρόπο. Βέβαια από την ενθύμηση της 12^ης Απριλίου του 1808 που είδαμε παραπάνω διαπιστώσαμε πως ο παπα–Θύμιος είχε αγαστές σχέσεις και συνεργασία με τους βαρλααμίτες μοναχούς! Ο Αραβαντινός ισχυρίζεται ότι «ἐν τῇ συλλογῇ τοῦ Ζαμπελίου ἀπαντᾶται ὅμοιον ᾆσμα ἀποδιδόμενον εἰς τὸν Εὐθύμιον Βλαχάβαν, ὅπερ οὐδόλως συμβιβάζεται μετὰ τοῦ χαρακτῆρος τοῦ γενναίου ἐκείνου ἀνδρός. Ὁ παπα–Γεώργης οὗτος ὑπῆρξεν εἷς ἐκ τῶν αἱμοχαρῶν καὶ ἀνοσίων ληστάρχων τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ.»⁵⁸ Ενδεχομένως αυτός ο Κλεφτογιώργης σε παλαιότερη εποχή⁵⁹ να είχε αποπειραθεί να ξεγελάσει τους καλογέρους κάποιου μετεωρίτικου μοναστηριού και να τους ληστέψει, ενώ στα 1808 οι σχέσεις του παπα–Θύμιου με τους Βαρλααμίτες ήταν άριστες.

Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

Σημειώνεται πως στην Καλαμπάκα, ακριβώς μπροστά από τον βράχο του Μπάντοβα και στη θέση 39°42’34.3″N 21°37’13.2″E υπάρχει ένας δίδυμος βράχος με την ονομασία (βόρειος και νότιος) Κλεφτογιώργης,⁶⁰ ο οποίος δεν αποκλείεται να πήρε τ’ όνομά του από τον Κλεφτογιώργη που συζητάμε εδώ.

Σίγουρα όμως στην επικράτηση της ονομασίας του έπαιξε ρόλο και ο μακεδονομάχος οπλαρχηγός από τη Γαλατινή Κοζάνης Γεώργιος Δούκας (1848–1923)⁶¹ που με άλλους τρεις χιλιάδες περίπου ενόπλους ατάκτους, που είχαν οργανωθεί από την ελληνική μυστική οργάνωση Εθνική Εταιρεία, στις 27 και 28 Μαρτίου 1897 εισέβαλαν στις τουρκοκρατούμενες Θεσσαλία και Μακεδονία⁶² και μάλιστα φωτογραφήθηκαν και στην Καλαμπάκα και τα μετεωρικά βράχια. Ο Γεώργιος Δούκας, επικεφαλής ενός τμήματος των ατάκτων αυτών, είχε λάβει και την προσωνυμία «Νταβέλης», μετά τον θάνατο του περιβόητου αρχιλήσταρχου Αττικής και Βοιωτίας Χρήστου Νταβέλη, και πρέπει να έμεινε στη συνείδηση των Καλαμπακιωτών της εποχής ως «Κλεφτο»–Γιώργης.

1897, Ο «Κλεφτο»–Γιώργης Δούκας «Νταβέλης» με σώμα ενόπλων ατάκτων

«Έλληνες εθελοντές άτακτοι στα σύνορα της Θεσσαλίας, 1897». Στερεοσκοπική φωτογραφία⁶³ που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. ©️ Underwood & Underwood

Η ομάδα Καψαλοπούλου–Μυλωνά στην Καλαμπάκα. Ανάμεσά τους ο Παύλος Μελάς και ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης–Αινιάν

«Ο Παύλος Μελάς με αντάρτες στο Βελεμίστι. [Όρθιοι:] Τσώρης [με τη λευκή φουστανέλα], Καψαλόπουλος [με το όπλο στο χέρι], Μυλωνάς, Νταβέλης [με την άσπρη φουστανέλα και το όπλο στο χέρι] [Καθιστοί:] Μαζαράκης, Π. Μελάς, Κ. Φωτιάδης, Χατζηπέτρος.»⁶⁴ Γεννάδειος Βιβλιοθήκη

Είναι τέλος χαρακτηριστικό ότι η φράση του δημοτικού τραγουδιού του παπα–Γιώργη «κι από μικρός παντρεύτηκε, μικρή γυναίκα πήρε» που απαντά στην παραλλαγή της συλλογής Αραβαντινού λέγεται και στο «πασχαλιάτικο» καλαμπακιώτικο τραγούδι Ο Γιάννης:

Κάτω σε μακρυχώραφο, σε στρογγυλό λιβάδι,
θερίζει ο Γιάννης μοναχός και βαριαναστενάζει.
«Τι έχεις, Γιάννη μ’, και θλίβεσαι και βαριαναστενάζεις;
Μήνα η μάνα σου πέθανε, μήνα η αδερφή σου;»
«Ουδέ η μάνα μου πέθανε, ουδέ κι η αδερφή μου,
παρά μικρός παντρεύτηκα, μικρή γυναίκα πήρα.
Δεν ήξερε το ζύμωμα, δεν ήξερε τη ρόκα. (…)»⁶⁵

Βιβλιογραφία

• Η βιβλιογραφία βρίσκεται στο Αʹ μέρος των δημοσιεύσεων για τον παπα–Θύμιο Βλαχάβα…

Υποσημειώσεις

¹ Εννοεί του Τιλσίτ.

² Αραβαντινός 1895 (Αλής), 193.

³ Βερνίκος 2017, 24.

⁴ Βερνίκος 2017, 28.

⁵ Βερνίκος 2017, 34.

 ⁶ «Δεν χτύπησαν Τούρκους οι επαναστάτες. Σ’ αυτό το σημείο ο πάντοτε προσεχτικός και ακριβολόγος Leake δεν φαίνεται καλά πληροφορημένος. Η εξέγερση στρεφόταν εναντίον των Αλβανών δερβεναγάδων του Αλή και των σουμπασήδων των τουρκικών τσιφλικιών που καταπίεζαν τους ελληνικούς πληθυσμούς.» Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 504–505 (υποσημείωση 1)

⁷ Leake 2000.38, 169.

⁸ Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 75–76.

⁹ «Έτσι δύο ισχνές ενθυμήσεις ρίχνουν κάποιο φως και αποκαλύπτουν άγνωστα τραγικά γεγονότα, τα οποία φαίνεται ότι αναστάτωσαν τον νομιμόφρονα ως τότε Μπλαχάβα και τον έσπρωξαν προς την ανταρσία.» Βακαλόπουλος Δ 1973, 723.

¹⁰ 39°27’47.1″N 21°39’29.0″E, το σημερινό Παλαιομονάστηρο. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 421–422.

¹¹ 39°30’58.8″N 21°39’19.6″E, η σημερινή Φήκη Τρικάλων. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 196–198. Το χωριό κατά την Τουρκοκρατία λεγόταν Βαριμπόπη, λέξη που προέρχεται από το αλβανικό Varibopë κι αυτό με τη σειρά του από τα σλαβικά варя́ (βράζω, μαγειρεύω, ψήνω) και бо̏б (κουκί)· κάποια στιγμή στην ετυμολογική πορεία υπήρξε ανθρωπωνύμιο, κι από κει προέκυψε το τοπωνύμιο.

¹² Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 72.

¹³ Ατέσης 1975, Νημάς 2018 (Ιστορία), 601.

¹⁴ Σοφιανός 2004 (Επισκοπή), 51, Βλιώρας 2019 (Σοποτός), 16–20.

¹⁵ Σοφιανός 2004 (Επισκοπή), 51, Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 108, ενθύμηση 639, Νημάς 2018 (Ιστορία), 601.

¹⁶ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 578–588.

¹⁷ Βακαλόπουλος 1986 (Αρματολίκια, Βλαχάβας), 76, Βακαλόπουλος Δ 1973, 722.

¹⁸ Ιστορία ΙΑ 1975, 413.

¹⁹ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 596 (Χατζή Σεχρέτης, Αληπασιάδα).

²⁰ Πυριτιδαποθήκη, μπαρούτι.

²¹ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 598 (Χατζή Σεχρέτης, Αληπασιάδα).

²² Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 47.

²³ Η οποία βέβαια έχει αρκετά λάθη!

²⁴ «Κατά τον Α. Χατζηγάκη μεταφέροντας μια τοπική παράδοση στη θέση “Μεγάλος Έλατος” του βουνού Βίγκα (39°33’54.2″N 21°29’03.6″E, σε υψόμετρο 1300 μ.) της περιφέρειας Περτουλίου, ενώ κατά τον Α. Κελέση στην Καστανιά της Πίνδου.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27.

²⁵ Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 49. «Μπορούμε όμως μέσα από τα ιστορικά γεγονότα να υποθέσουμε ότι παραβρέθηκαν οι Στορνάρης, Δεληγιάννης, Γ. Ζιάκας, αν και αμφιλεγόμενο, ο Τσόγκας εκ μέρους των Κατσαντωναίων, τα αδέρφια του παπα–Θύμιου και πιθανότατα ο Γιώτας Τζίμου, αρματολός του Δομενίκου, ίσως δε και αντιπρόσωποι των Σουλιωτών.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27. «Έχει άραγε καμιά σχέση με την κίνηση αυτή η σύγκρουση του Νάκα, πρωτοπαλίκαρου του αρματολού των Γρεβενών γερο–Τόσκα με πολυάριθμους πεζούς και ιππείς Τούρκους, την οποία ο ποιητής Κ. Κρυστάλλης τοποθετεί στα 1808; Πάντως μαζί με τον Μπλαχάβα αναφέρεται να συμπράττει και ο Ζιάκας. Τα σκοτεινά όμως αυτά σημεία προβάλλονται προς έρευνα.» Βακαλόπουλος Δ 1973, 726.

²⁶ Φιλήμων 1834 (Φιλική), 107. «Οι μαρτυρίες πολλών ιστορικών συμφωνούν ότι το κίνημα του παπα–Βλαχάβα είχε την ανοχή των τούρκων αγάδων της Λάρισας, των Τρικάλων και της Ηπείρου, γιατί ο σκοπός ήταν να πέσει πρώτα ο τύραννος Αλή πασάς και φυσικά θα έρχονταν και η ώρα των Τούρκων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο Αλή πασάς ήταν κράτος εν κράτει, ήταν το σιδερένιο χέρι των Οθωμανών στην Ελλάδα παρά τις εσωτερικές τους αντιθέσεις.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 34.

²⁷ Βλιώρας 2021 (Ετυμολογικά), 23–24.

²⁸ Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 49, Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27.

²⁹ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 578–588. «Ποια είναι η έκταση των επαναστατικών ζυμώσεων, τα σχέδια των επαναστατών και ο αριθμός των μυημένων σ’ αυτά, είναι προβλήματα ακόμη ανεξιχνίαστα. Ο Σάθας συνεχίζοντας λέγει τα εξής γενικά, που όμως είναι ανάγκη να ελεγχθούν: ότι κατά τα μέσα Φεβρουαρίου 1808 ο Μπλαχάβας συγκάλεσε συνέλευση των καπετάνιων, ότι ονομάστηκε απ’ όλους αρχηγός, ότι άρχισε να εργάζεται για τον προσηλυτισμό και των άλλων αρματολών της Στερεάς, ακόμη και των Τούρκων της Λάρισας και των Τρικάλων, που μισούσαν το τυραννικό καθεστώς του Αλή, ότι ο αριθμός των μυημένων συνεχώς μεγάλωνε και ότι νέα συνέλευση στον Όλυμπο όρισε την έκρηξη του απελευθερωτικού κινήματος συμβολικά στις 29 Μαΐου, αλλά ο αρματολός του Μετσόβου Δεληγιάννης πρόδωσε στον Αλή την 1 Μαΐου το σχέδιο και τις διακλαδώσεις της ανταρσίας. Νομίζω ότι πολλές ανακρίβειες υπάρχουν στην διήγηση αυτή του Σάθα.» Βακαλόπουλος Δ 1973, 723.

³⁰ «Εκείνος που αντιλήφθηκε τους πραγματικούς σκοπούς του Αλή πασά ήταν ο γιατρός και σύμβουλος του Ιμπραΐμ Ιωάννης Λιπεράκης. Αυτός διέβλεψε τον δόλο που έκρυβαν οι προτάσεις του Αλή για ειρήνη. Ο Λιπεράκης με συνεχείς παραστάσεις προς τον Ιμπραΐμ και με αλλεπάλληλες επιστολές του προς τον César Berthier αποκάλυψε τις προθέσεις του Αλή. Ο πασάς των Ιωαννίνων ήθελε την ειρήνη, γιατί ετοίμαζε νέες επιχειρήσεις και δεν αισθανόταν τον εαυτό του αρκετά δυνατό για διμέτωπο αγώνα. Σ’ αυτό οφείλονταν οι επιτυχίες που σημείωνε ο Ιμπραΐμ στο τέλος του 1807. Ο Λιπεράκης προσπάθησε να αποτρέψει τη σύναψη της συνθήκης, πράγμα που προς στιγμή κατάφερε. Οι προσπάθειές του όμως τελικά ναυάγησαν· στο σημείο αυτό και ο Αλής, στέλνοντας στο Μπεράτι κάποιον από τους υπουργούς του, πέτυχε τη σύναψη συνθήκης στις αρχές Μαρτίου 1808.» Σιορόκας 1975 (Πασαλίκι Μπερατίου), 355.

³¹ «Στη δεύτερη αυτή σύσκεψη των κλεφταρματολών συμμετείχαν εκτός από τον παπα–Θύμιο πιθανότατα και ο παπα–Καλλίνικος Τζάρας (αδελφός του Νικοτσάρα, μιας και ο Νικοτσάρας είχε ήδη σκοτωθεί), ο Γούλας Δράσκου, ο Μάντζαρης, ο Ευθύμιος Ταμπάκης, οι Μπζιωταίοι, οι αδερφοί Λαζαίοι, οι Τζαχειλαίοι, ο Γιάννης Φαρμάκης καταδιωγμένος από τον Αλή και ίσως οι Γ. Τσέλιος και Γ. Κιαγκέλης· επίσης δεν γνωρίζουμε αν παρευρίσκονταν και πάλι ο Γιώτας Τζίμου.» Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 27–28.

³² Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 578–588, Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 504.

³³ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 597 (Χατζή Σεχρέτης, Αληπασιάδα).

³⁴ «Κατά των Ρώσων.»

³⁵ «Επιστάτες ή αγροφύλακες των μεγάλων κτημάτων των Τούρκων μπέηδων, που τυραννούσανε σκληρά τους χριστιανούς καλλιεργητάδες. Σουμπασιλίκια, η λέξη έμεινε παροιμιακή.» Υποσημείωση του Βλαχογιάννη στο Κασομούλης Α, 71.

³⁶ Κασομούλης Α, 71.

³⁷ «Οι Αλβανοί του Αλή αποτελούσαν μάστιγα και για τους Τούρκους αγάδες και μπέηδες, γιατί οι περιουσίες τους βρίσκονταν στο έλεος των συμμοριών που εξαπολύονταν κάθε τόσο από τον ίδιο τον βεζίρη. Ο Βλαχάβας, κατά την επανάσταση του 1808, κινητοποίησε τα παλικάρια του με οθωμανική σημαία, γιατί είχε την ηθική τουλάχιστον συμπαράσταση των ντόπιων Τούρκων.» Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 392.

³⁸ Κασομούλης Α, 83–84.

³⁹ «Δεν χτύπησαν Τούρκους οι επαναστάτες. Σ’ αυτό το σημείο ο πάντοτε προσεχτικός και ακριβολόγος Leake δεν φαίνεται καλά πληροφορημένος. Η εξέγερση στρεφόταν εναντίον των Αλβανών δερβεναγάδων του Αλή και των σουμπασήδων των τουρκικών τσιφλικιών που καταπίεζαν τους ελληνικούς πληθυσμούς.» Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 504–505 (υποσημείωση 1).

⁴⁰ Σούμπασης / σουμπασής: «άτομο με αστυνομικά και διοικητικά καθήκοντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» (< τουρκική subaşı / sübaşı).

⁴¹ Δερβέναγας: «ο αρχηγός (αγάς) στρατιωτικού σώματος που φρουρούσε στενά περάσματα (δερβένια)» (< τουρκική derbent + ağa).

⁴² «Γενικά οι Τούρκοι περιφρονούσαν τους Αλβανούς. Στα επίσημα έγγραφα τους αποκαλούσαν «χαμπίς ουζ τινέτ ρεντή ουλ χιλκά φιρκάι ρεζιλέ», δηλαδή ταπεινής καταγωγής, ευτελούς δημιουργίας, αχρείους.» Σιμόπουλος, Ταξιδιώτες Γ₁, 504–505 (υποσημείωση 1), Βασδραβέλλης 1967, 42 (υποσημείωση 4).

⁴³ Βακαλόπουλος Δ 1973, 723–724, Ιστορία ΙΑ 1975, 413, Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 29, Μπουρλής 2010 (Βλαχάβα), 50, Νημάς 1981 (Βλαχαβαίοι), 142–143.

⁴⁴ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 599 (Χατζή Σεχρέτης, Αληπασιάδα).

⁴⁵ Έρτζι μιρί: κτήματα που ανήκαν στο οθωμανικό κράτος και είχαν παραχωρηθεί στους σπαχήδες προς εκμετάλλευση.

⁴⁶ Σάθας 1869 (Τουρκοκρατουμένη Ελλάς), 598 (Χατζή Σεχρέτης, Αληπασιάδα).

⁴⁷ «Αρτζουχάλι: αίτηση ή αναφορά». [< arzuhal < οθωμανική τουρκική عرضحال (arzıhal) < αραβική عَرْض‎ (ʿarḍ) + حَال‎ (ḥāl)]

⁴⁸ Κασομούλης Β, 34.

⁴⁹ Αρχείο Α 2007, 654. (Με διορθωμένη ορθογραφία και έκφραση)

⁵⁰ «Το πρόστιμο και (συνεκδοχικά) η ζημιά η οποία βαρύνει κάποιον ενώ δεν ευθύνεται γι’ αυτήν· (μεταφορικά) άνθρωπος τεμπέλης και άχρηστος» (< τουρκική cereme < αραβική غرامة (ghrama, πρόστιμο)).

⁵¹ Σπανός Κ. 2014β (Ενθυμήσεις), 77.

⁵² Που δικαιολογείται από τους νοτιάδες, οι οποίοι μεταφέρουν κοκκινωπή σκόνη από την Αφρική, ενίοτε και στις μέρες μας.

⁵³ Το ανθρωπωνύμιο Τζίκας να προέρχεται από τη σλαβική λέξη дзікі (άγριος) / dzik (αγριογούρουνο) ή την αρωμουνική dzî´cu (λέω· Δασούλας 2013, 100) [ή από το σλαβικό όνομα Гик / Gik < gik, απ’ όπου προέρχεται κι ο Γκίκας, εκτός από τις περιπτώσεις που ο Γκίκας προέρχεται από την αλβανική λέξη gica (νεογιλό δόντι) και gic (αγαπητός)· Orel 1998, 117)]; Όπως και να έχει, μάλλον πρέπει να γράφται με –ι–: Τζίκας.

⁵⁴ Πλιάτσικας 2016 (Πασχαλιάτικα), 27.

⁵⁵ Passow 1860, 88, Παπακωνσταντίνου 1998 (Βλαχάβας), 39–40.

⁵⁶ Εκκλησιαστικός τίτλος που δίνεται σε έγγαμους κληρικούς και αφορά στην οικονομική διαχείριση.

⁵⁷ Αραβαντινός 1880 (Δημώδη), 53–54, Ζαμπέλιος 1852, 677, Αραβαντινός 1856α (Ήπειρος), 284.

⁵⁸ Αραβαντινός 1880 (Δημώδη), 54.

⁵⁹ Στη συλλογή Αραβαντινού το κείμενο επιγράφεται «παπα–Γεώργης (1803)».

⁶⁰ Και στον οποίο έμαθα να αναρριχώμαι σε μικρή ηλικία στα μετεωρικά βράχια!

⁶¹ https://www.mixanitouxronou.gr, https://efkozani.gr.

⁶² Ιστορία ΙΔ 1977, 127, Καλαμπάκα 2006 (Ταξίδι), 114.

⁶³ Πρόκειται για τεχνική που δύο σχεδόν όμοιες φωτογραφίες προβάλλονται μαζί, προκειμένου να δώσουν τρισδιάστατη ψευδαίσθηση.

⁶⁴ https://www.ascsa.edu.gr.

⁶⁵  Πλιάτσικας 2016 (Πασχαλιάτικα), 32.