Είναι προτιμότερο να διαβάσει κανείς τον Πλάτωνα και συγκεκριμένα τα δύο κατεξοχήν έργα του, που αναφέρονται στον έρωτα· το Συμπόσιο και τον Φαίδρο. Εκεί, θα διαπιστώσει την φύση του έρωτα, τα αντικείμενά του, τους αναβαθμούς του, την σημασία του για τον άνθρωπο. Από την άλλη, ο ανατρεπτικός λόγος των Πατέρων της Εκκλησίας, οι οποίοι παρέλαβαν την λέξη έρωτας και την μεταποίησαν υπό το πρίσμα ενός άλλου ήθους.
Στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, στο σπίτι του νεαρού ποιητή Αγάθωνα, ο οποίος είχε κερδίσει στους τραγικούς αγώνες με την πρώτη του τραγωδία, διανοούμενοι της Αθήνας συγκεντρώθηκαν και ύμνησαν τον Έρωτα. Ο Σωκράτης, ο Αριστοφάνης, ο Φαίδρος, ο Ερυξίμαχος και άλλοι φιλοσοφούν περί έρωτος. Αφού στο Συμπόσιο γίνονται οι πρώτες συζητήσεις, ο καθένας παίρνει τον λόγο και φιλοσοφεί περί έρωτος. Σημαντική είναι η στιγμή που τον λόγο παίρνει η μάντισσα Διοτίμα, η οποία κατηχεί τον Σωκράτη στον Έρωτα. Ο Έρωτας δεν είναι ούτε θνητός, ούτε αθάνατος, αλλά βρίσκεται μεταξύ θνητού και αθανάτου. Μάλιστα, η Διοτίμα τον χαρακτηρίζει μεγάλο δαίμονα. Κι αφού, όπως λέει παρακάτω, ‘’θεός δέ ἀνθρώπῳ οὐ μείγνυται’’, αυτή την επικοινωνία μεταξύ θεού και ανθρώπου την πραγματοποιεί ο Έρωτας. Λέει χαρακτηριστικά η Διοτίμα στον Σωκράτη: ‘’… ο Έρωτας είναι έρωτας για το ωραίο, ώστε κατ’ ανάγκη ο Έρωτας είναι φιλόσοφος, και όντας φιλόσοφος, βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και την αμάθεια’’.
Σημαντική είναι η αναφορά της Διοτίμας στους αναβαθμούς του Έρωτα. Αυτοί είναι το κάλλος για τα σώματα, το κάλλος για την ψυχή, η ομορφιά της επιστήμης (γνώσης) και η θρησκευτική εμπειρία που έχει τον χαρακτήρα της έκστασης μεταξύ ανθρώπων και θεών. Στο σημείο αυτό η ψυχή απαλλαγμένη από κάθε τι του αισθητού κόσμου έλκεται από το θεϊκό. Αυτός ο αναβαθμός δεν απέχει πολύ από την ασκητική της ορθόδοξης παράδοσης και φέρνει στο νου μας τα έργα των Πατέρων της ερήμου.
Ο Φαίδρος είναι το δεύτερο έργο του Πλάτωνα, που αναφέρεται στον Έρωτα. Ο Σωκράτης μαζί με τον Φαίδρο περπατάει έξω από την πόλη προς τον Ιλισό ποταμό. Εκεί, ο Φαίδρος αναφέρει στον Σωκράτη έναν λόγο που άκουσε και ανήκει στον δεινό ρήτορα Λυσία. Σύμφωνα με τον λόγο του Λυσία η σύνεση και η λογική δεν συμβαδίζουν με τον έρωτα. Ο Σωκράτης πείθεται από τον Φαίδρο και μιλάει για τον Έρωτα.
Στον Φαίδρο, ο Σωκράτης στέκεται επικριτικά απέναντι στον Έρωτα και συμβουλεύει τους νέους να μην ενδίδουν σε όποιον τους πλησιάζει με ερωτική διάθεση. Για τον Σωκράτη ο έρωτας είναι εχθρός του κάθε ανθρώπου και γι’ αυτό θα πει χαρακτηριστικά πως είναι η αγάπη του λύκου για το πρόβατο. Ο Σωκράτης όμως καταλαμβάνεται από έκσταση και αντιλαμβάνεται πως ξεστόμισε ύβρεις για τον έρωτα στον Φαίδρο. Τελευταίο σημείο αναφοράς αποτελεί η μανία. Κάνει λόγο για ερωτική μανία που οδηγεί την ψυχή να θεαθεί το πραγματικό κάλλος. Εξάλλου, για τον Σωκράτη τα μεγαλύτερα επιτεύγματα είναι αποτελέσματα μανίας. Κι εδώ, οι θέσεις του Σωκράτη αναφορικά προς την μανία φέρνουν στο νου μας τον λόγο του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος περί μανικού εραστή. Αναμφισβήτητα, οι Πατέρες είχαν μελετήσει τον Πλάτωνα και τους αρχαίους φιλοσόφους και είχαν επηρεαστεί σημαντικά από εκείνους.
Είναι σαφές πως ο έρωτας στον Πλάτωνα δεν έχει ένα ηδονιστικό μόνο περιεχόμενο αλλά ένα ευρύτερο περιεχόμενο που είναι πνευματικό. Ο Σωκράτης τονίζει στον Φαίδρο, για παράδειγμα, πως το κάλλος δεν αφορά μόνο την υλική, σωματική υπόσταση, αλλά είναι μία ευκαιρία η ψυχή του ανθρώπου να προσεγγίσει την ιδέα του κάλλους που βρίσκεται στον υπερουράνιο χώρο. Στο Συμπόσιο το απόλυτο κάλλος, σε αντιδιαστολή προς το σωματικό, είναι θεῖον, μονοειδές και καλόν. Παρατηρούμε λοιπόν πως ο έρωτας έχει ένα ασκητικό φρόνημα στον Πλάτωνα και πως δεν αναλώνεται μόνο στις ηδονές του σώματος.
Ο έρωτας είναι αλήθεια πως μέσα στον χώρο της Εκκλησίας ενοχοποιήθηκε και δαιμονοποιήθηκε. Ταυτίστηκε με την σεξουαλικότητα και εξορίστηκε από τις ζωές των ανθρώπων. Μάλιστα, όσοι προχώρησαν σ’ αυτήν την δαιμονοποίηση δεν κατάφεραν να ζήσουν τις δικές τους ζωές και γι’ αυτό τον λόγο θέλησαν να ερημώσουν και τις ζωές των άλλων. Δεν χρειάζεται να φοβόμαστε το όνομα του έρωτα. Εξάλλου, καταπώς σημείωνε τον 5ο αιώνα ο άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης στους χριστιανούς της εποχής του, ‘’τό τοῦ ἔρωτος ὄνομα μή φοβηθῶμεν, μηδέ τις ἡμᾶς θορυβείτω’’. Γιατί να φοβόμαστε τις λέξεις; Εξάλλου, η αλήθεια δεν βρίσκεται στις λέξεις αλλά στα πράγματα, έλεγε με νόημα ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Για τους Πατέρες ο έρωτας είναι μία συγκρατική και συνεκτική δύναμη, είτε αυτός είναι θείος, είτε νοερός, είτε φυσικός, είτε αγγελικός.
Από την ακολουθία του Γάμου απουσιάζει η λέξη έρωτας. Από την ίδια ακολουθία απουσιάζει η ομορφιά των στίχων του μνημειώδους έργου ‘’Άσμα Ασμάτων’’ που η Εκκλησία παραγκώνισε. Στην ίδια ακολουθία συναντούνται περισσότερο οι λέξεις ευτεκνία και καλλιτεκνία, χωρίς να γίνεται αναφορά στην ομορφιά της συμπλοκής των σωμάτων που αποκτά ιερότητα μέσα στον γάμο. Ας μην αγνοούμε πως ο σκοπός του γάμου δεν είναι η παιδοποιία, όπως πολλοί σήμερα ισχυρίζονται εντός των τειχών της Εκκλησίας. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος με σαφήνεια σημειώνει πως ‘’ἐδόθη μεν οὖν καί παιδοποιίας ἕνεκεν ὁ γάμος· πολλῷ δέ πλέον ὑπέρ τοῦ σβέσαι τήν τῆς φύσεως πύρωσιν’’. Παρόμοια είναι και η θέση του αγίου Βασιλείου Αγκύρας.
Από το Πλατωνικό Συμπόσιο στον Ερωτικό του Πλουτάρχου κι από τις ‘’Μεταμορφώσεις’’ του Απουλήιου στο De rerum natura του Λουκρήτιου. Από τον Ύμνο της αγάπης στην Α’ προς Κορινθίους στον έρωτα στους αποστολικούς πατέρες και απολογητές του 2ου και 3ου μ.Χ. αιώνα. Από το υπόμνημα στο Άσμα Ασμάτων του Ωριγένη στο Συμπόσιον του Μεθόδιου Ολύμπου και στη θεία μανία και έρωτα στο κήρυγμα του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Κι από τον Χρήστο Γιανναρά στον Στέλιο Ράμφο. Και κατακλείοντας κάπως έτσι… ‘’Φιλησάτω με ἀπό φιλημάτων στόματος αὐτοῦ, ὅτι ἀγαθοί μαστοί σου ὑπέρ οἶνον, καί ὀσμή μύρων σου ὑπέρ πάντα τά ἀρώματα· μῦρον ἐκκενωθέν ὄνομά σου. Διά τοῦτο νεάνιδες ἠγάπησάν σε, εἵλκυσάν σε, ὀπίσω σου εἰς ὀσμήν μύρων σου δραμοῦμεν’’ (Άσμα Ασμάτων 1, 2-4).
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (θεολόγος, βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Διάβας Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων