Ο καλός φίλος και ερευνητής, Δημήτρης Γκούμας, μου έκανε γνωστές -μέσα από την αναδίφηση τρικαλινών εφημερίδων- διάφορες ειδήσεις, οι οποίες αφορούσαν Ισραηλίτες των Τρικάλων ή δράσεις της Κοινότητας.
Στο φύλλο του «Θάρρους» της 19ης Φεβρουαρίου 1943 υπάρχει μία στήλη με τίτλο ΠΕΝΘΗ και είναι αφιερωμένη στον θάνατο του Χαΐμ Κοέν. Αξίζει να παραθέσω ολόκληρη την ανακοίνωση, τόσο για την ομορφιά της γλώσσας όσο και για τα ιστορικά στοιχεία που μπορούμε να αντλήσουμε από αυτήν.
Γράφει λοιπόν η εφημερίδα: «Με βαθείαν θλίψην εγνώσθη ο κατ’ αυτός επισυμβάς εν Αθήναις θάνατος μιας εκλεκτής φυσιογνωμίας της πόλεως μας, του Χαϊμάκη Κοέν. Προσηνής και αβρός, μειλίχιος και μετριοπαθής, πνεύμα εύστροφον, ανεξάντλητος εις ζωτικότητα και αισιοδοξίαν, είχε το σπάνιον χάρισμα να προκαλή αμέσως την συμπάθειαν και την φιλίαν όλων όσοι τον εγνώριζον. Εις τα διανοητικά και ψυχικά του προσόντα προσετίθετο η λάμψις των ματιών του και το ξεχωριστό του μειδίαμα που του προσέδιδον μία αναμφισβήτητον προσωπικότητα.
Γόνος πατριαρχικής Τρικαλινής οικογενείας, υιός του αειμνήστου συμπολίτου μας Λιάχου, από νεαράς ηλικίας και επί μακράν σειράν ετών ανέπτυξεν εν Τρικκάλοις και γενικώτερον καθ’ άπασαν την Θεσσαλίαν αξιόλογον οικονομικήν δράσιν. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του παρέσχον την ευκαιρίαν να επιδείξει εμπράκτως τα πατριωτικά του αισθήματα: Τιμώμενος δια της φιλίας Γεωργίου του Α -όστις, ως πολλοί θα ενθυμούνται, κατά τας ενταύθα επισκέψεις του εφιλοξενείτο εις τον οίκον του- και χαίρων της εκτιμήσεως επιλέκτων μελών του πολιτικού κόσμου, διέθεσεν εις κρισίμους δια την Χώραν στιγμάς όλας του τας δυνάμεις υπέρ των εθνικών ζητημάτων. Εις αναγνώρισιν των τοιούτων υπηρεσιών του, εξελέγη κατ’ επανάληψιν βουλευτής Θεσσαλονίκης. Εν τη επιτελέσει των καθηκόντων του τούτων επέδειξε εξαιρετικήν Ικανότητα και ταχέως απέκτησεν την εμπιστοσύνην των πολιτικών ηγετών.
Εγκατασταθείς εν Θεσσαλονίκη από του 1919, παραλλήλως προς την πολιτικήν, εσημείωσε σημαντικήν κοινωνικήν και φιλανθρωπικήν δράσιν, χρηματίσας πρόεδρος και ενεργόν μέλος διαφόρων κοινωφελών ιδρυμάτων.
Απέρχεται, χαίρων της γενικής εκτιμήσεως, αφίνων δυσαναπλήρωτον κενόν και ενώ θα ηδύνατο ακόμη να παράσχει εις τον τόπον τας υπηρεσίας του. Τόσον εις την γεννέτειραν του, όσον και εν Θεσσαλονίκη η μνήμη του θα διατηρηθή δια πάντός.
Εις την οικογένειαν του, στερηθείσα στοργικού και εναρέτου αρχηγού, απευθύνομεν τα θερμότερα συλλυπητήρια μας.»
Ας αφήσουμε, προς το παρόν, κατά μέρος τους χαρακτηρισμούς που αφορούν τα ψυχικά του προσόντα, όπως και εκείνους για τα στοιχεία του προσώπου του. Υπάρχουν, βέβαια, φωτογραφίες του -σε νεαρή και μεγαλύτερη ηλικία- που θα μπορούσαν να πιστοποιήσουν το ξεχωριστό μειδίαμα και τη λάμψη των ματιών του, όπως αναφέρει και η εφημερίδα. Ας προσπεράσουμε, επίσης, την υπέροχη χρήση της ελληνικής γλώσσας, με πλούσιο λεξιλόγιο και σωστή χρήση μετοχών, επιθέτων και άλλων γραμματικών και συντακτικών φαινομένων. Το σημαντικότερο αυτής της νεκρολογίας είναι τα ιστορικά στοιχεία που μπορούν να αντληθούν.
Το πρώτο στοιχείο που έχει ενδιαφέρον είναι ότι ο Κοέν αναφέρεται ως «Χαϊμάκης», όπως και ο πατέρας του Ηλίας -που είχε αποβιώσει το 1921- αναφέρεται ως «Λιάχος». Με βάση την οικονομική επιφάνεια, τη δράση και τα αξιώματα του Κοέν, η χρήση υποκοριστικού φαντάζει παράταιρη. Δείχνει όμως, από την μια πλευρά, οικειότητα εκ μέρους της τρικαλινής Κοινής Γνώμης· οικειότητα που, αν δεν υπήρχε, είναι πολύ απίθανο να χρησιμοποιούσαν υποκοριστικά οι συντάκτες της εφημερίδας -πόσω μάλλον μετά θάνατον. Από την άλλη, δείχνει αποδοχή αυτών των υποκοριστικών από την οικογένεια Κοέν, καθώς θα είχαν σίγουρα αντιδράσει, αν δεν ένιωθαν άνετα να τους αποκαλούν έτσι. Η οικειότητα αυτή είναι μια ακόμη έμμεση απόδειξη των καλών σχέσεων μεταξύ Χριστιανών και Ισραηλιτών στα Τρίκαλα.
Εντύπωση προκαλεί και η αυτονόητη θεώρηση του Χ. Κοέν ως μέλους της τρικαλινής κοινωνίας, αν και ο ίδιος αναχώρησε από την πόλη οριστικά το 1919 για την Θεσσαλονίκη· μετά δε τον θάνατο και του πατέρα του, πούλησε στοιχεία της περιουσίας του και το ίδιο του το πατρικό σπίτι, ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Παρόλη λοιπόν την 25ετή απουσία του, θεωρείται αυτονόητος ο χαρακτηρισμός ως φυσιογνωμία των Τρικάλων. Η «εγκόλπωσή» του λοιπόν στην τρικαλινή κοινωνία δείχνει ότι η, ως το 1919 δράση του, αλλά και η μετέπειτα φήμη του, είχε αφήσει θετικό πρόσημο. Για να γίνει αυτό περισσότερο κατανοητό, ας κάνουμε μια υπόθεση εργασίας: Αν κάποιος έφευγε πολύ σύντομα για άλλη πόλη, πουλώντας όλα του σχεδόν τα περιουσιακά στοιχεία, και δεν είχε επιστρέψει σε αυτήν για εικοσιπέντε χρόνια, πόσο πιθανό είναι να γράφονταν τόσο θερμά λόγια για τον θάνατό του, αν δεν είχε αφήσει καλές αναμνήσεις και φήμη;
Ο συντάκτης της νεκρολογίας είναι καλά ενημερωμένος για την οικονομική δράση του Χαϊμάκη Κοέν, τόσο κατά τη διαμονή του στα Τρίκαλα όσο και στη Θεσσαλονίκη. Είναι γνωστή η σημαντική περιουσία της οικογένειας Κοέν στα Τρίκαλα, καθώς και οι ποικίλες δραστηριότητές τους. Αναφέρω ενδεικτικά ότι, το 1919, -λίγο πριν τον θάνατο του- ο Ηλίας Κοέν εισήγαγε στα Τρίκαλα την πρώτη αντιπροσωπεία των αυτοκινήτων «ΦΟΡΔ», όπως καταγράφεται σχετική ανακοίνωση στον τοπικό Τύπο. Αντίστοιχα, σημαντική οικονομική επιφάνεια είχε και ο Χαΐμ, μέσω των δραστηριοτήτων του, στην Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, στόχος του παρόντος κειμένου δεν είναι η ανάλυση των οικονομικών του δραστηριοτήτων, αλλά η ανάδειξη της πολιτικής και κοινωνικής τους δράσης.
Το άρθρο αναφέρει -και πολύ σωστά- τη φιλία της βασιλικής οικογένειας με την οικογένεια Κοέν, καθώς και τη φιλοξενία που παρείχαν στον βασιλιά και τους πρίγκιπες, όποτε επισκέπτονταν τα Τρίκαλα. Το σπίτι των Κοέν, γνωστό ως «μέγαρο» λόγω του μεγέθους και της αρχιτεκτονικής ομορφιάς του, υπήρξε τόπος υποδοχής των μελών της βασιλικής οικογένειας. Η φιλία διατηρήθηκε ακόμη και κατά την περίοδο της Κατοχής, όταν η πριγκίπισσα Αλίκη συνέβαλε στη διάσωση μελών της οικογένειας Κοέν. Για την πράξη αυτή, τιμήθηκε ως «Δίκαια των Εθνών». Επιπλέον, η αναφορά στη δράση του Χαϊμάκη Κοέν κατά τους Βαλκανικούς πολέμους δεν σχετίζεται με στρατιωτικά ανδραγαθήματα, αλλά με την επιρροή που άσκησε στους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης. Εκείνη την περίοδο, υπήρχαν έντονες ανησυχίες ότι η Κοινότητα θα έχανε πολλά από τα προνόμια που είχε και ότι το ελληνικό κράτος θα μεροληπτούσε υπέρ των Χριστιανών. Για τον λόγο αυτό, η κυβέρνηση Βενιζέλου, σε συνεργασία με τον βασιλιά, έσπευσε να στείλει επιφανείς Ισραηλίτες της Ελλάδας, προκειμένου να καθησυχάσουν τους ομόθρησκούς τους. Ο Χαΐμ Κοέν ήταν ένας από αυτούς, ο οποίος μάλιστα παραχώρησε συνεντεύξεις, τονίζοντας την φιλία του βασιλιά Γεωργίου προς τους Ισραηλίτες και διαβεβαιώνοντας την ισονομία που επικρατούσε στο ελληνικό κράτος.
Ένα μικρό λάθος που θα μπορούσε να επισυνάψει κάποιος στη νεκρολογία είναι η αναφορά στις επανειλημμένες εκλογές του Χαϊμάκη Κοέν ως βουλευτή Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τα έως τώρα ερευνητικά δεδομένα, είναι επιβεβαιωμένο ότι ο Κοέν εξελέγη Γερουσιαστής το 1915. Σε επόμενες εκλογές δεν κατόρθωσε να εκλεγεί, παρόλο που είχε θέσει υποψηφιότητα, πάντα με το μέρος φιλοβασιλικών κομμάτων, και συγκέντρωσε ικανοποιητικό αριθμό ψήφων. Ωστόσο, είχε κερδίσει τον σεβασμό τόσο των Χριστιανών όσο και των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης και διατηρούσε ενεργή παρουσία σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Όσον αφορά όμως το φιλανθρωπικό του έργο, δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία που να το αναδεικνύουν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξε.
Τα πιο τραγικά σημεία του άρθρου, ωστόσο, είναι αυτά που δεν γράφονται. Το άρθρο αναφέρει ότι ο Χαϊμάκης πέθανε στην Αθήνα, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία της εγγονής του, Evy Cohen, μετά από μια χειρουργική επέμβαση. Δεν αναφέρεται όμως ο λόγος της μετοικεσίας της οικογένειας Κοέν από την Θεσσαλονίκη στην Αθήνα – που δεν ήταν άλλος από τη σκλήρυνση της στάσης των γερμανικών αρχών κατοχής απέναντι στους εβραίους της συμπρωτεύουσας. Είναι γνωστό ότι, όσες εβραϊκές οικογένειες είχαν τη δυνατότητα, εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη, με προορισμό κυρίως την Αθήνα. Το ίδιο έκαναν και οι -επίσης τρικαλινής καταγωγής- Μωυσής και Γιακοέλ. Ήταν, άραγε, γνωστή στους συντάκτες της εφημερίδας η αφόρητη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην συμπρωτεύουσα και αποσιωπήθηκε λόγω της λογοκρισίας και του φόβου των κατακτητών; Δεν θα το μάθουμε ποτέ. Το τέλος, ωστόσο, του άρθρου υποδηλώνει μάλλον άγνοια, παρά σκοπιμότητα.
Γράφει λοιπόν η εφημερίδα ότι η μνήμη του θα διατηρηθεί για πάντα τόσο στην γενέτειρά του, τα Τρίκαλα, όσο και στην Θεσσαλονίκη. Μπορεί φυσικά να είναι μια τυπική φράση που συχνά χρησιμοποιείται στις νεκρολογίες. Ωστόσο, αν κάποιος ξεφυλλίσει τις σελίδες τις ιστορίας του ημερολογίου, θα δει ότι τον Φεβρουάριο του 1943 στη Θεσσαλονίκη εκτυλίσσονταν δραματικά γεγονότα. Οι ισραηλίτες της πόλης εξαναγκάστηκαν να κλειστούν σε γκέτο φορώντας στο πέτο τους το κίτρινο αστέρι του Δαυίδ. Σε λιγότερο από έναν μήνα μετά τη δημοσίευση του άρθρου, ξεκίνησαν οι αποστολές των συρμών θανάτου που οδήγησαν στον αφανισμό της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Έναν χρόνο αργότερα, το ένα τρίτο της Κοινότητας των Τρικάλων ακολούθησε την ίδια τραγική μοίρα. Έτσι, οι αναφορές στη διατήρηση της μνήμης μοιάζουν ειρωνικές, καθώς οι άνθρωποι, που θα έπρεπε πρώτοι να θυμούνται τον σημαντικό ομόθρησκό τους, χάθηκαν στα κρεματόρια του Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Είναι πολύ πιθανόν στα Τρίκαλα, τα οποία βρίσκονταν υπό ιταλική -και όχι γερμανική- κατοχή ως τον Σεπτέμβριο του 1943, να μην ήταν γνωστή η τραγωδία που λάμβανε χώρα στην Θεσσαλονίκη. Έτσι, μπορεί να εξηγηθεί το τόσο θερμό και τιμητικό άρθρο για έναν άνθρωπο που, σε μια άλλη γωνιά της Ελλάδας, η ίδια του η ταυτότητα μπορούσε να τον καταστήσει «μίασμα».
Δυστυχώς, η μνήμη του Χαϊμάκη Κοέν, όπως και των Ισραηλιτών της Ελλάδας, τόσο για την τραγική τους μοίρα όσο και για την πολύπλευρη προσφορά τους στην χώρα, παρέμεινε για πολλά χρόνια καλυμμένη από ένα πέπλο σιωπής. Ωστόσο, η επιστημονική έρευνα, η καθιέρωση Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος και οι προσπάθειες πολιτικών και κοινωνικών φορέων έχουν συμβάλει στην αποκατάσταση και ανάδυση της μνήμης. Το 2018 ανεγέρθηκε μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στα Τρίκαλα, ενώ νωρίτερα θεσπίστηκε η Πορεία Μνήμης στη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα, στη συμβολή των οδών Βαλαωρίτου και Συγγρού, οι νεαροί Θεσσαλονικείς, οι φοιτητές και οι επισκέπτες της πόλης, πηγαίνοντας στα διάφορα καταστήματα διασκέδασης, συναντούν το ανακαινισμένο κτήριο, που αρχικά λειτούργησε ως Χάνι και, από το 1926 ήταν γνωστό ως «Μέγαρο Χαΐμ Κοέν».
Μακάρι σύντομα να φωτιστεί σε μεγαλύτερο βάθος η δράση του Χαϊμάκη Κοέν και με μια πιο πολύπλευρη προσέγγιση, τόσο στα Τρίκαλα όσο και στη Θεσσαλονίκη. Το μικρό αυτό γραπτό αποτελεί ένα μικρό μόνο λιθαράκι στην αποκατάσταση μιας οφειλής προς έναν άνδρα που πρόσφερε τόσο στις τοπικές κοινωνίες, όπου έδρασε, όσο και στη χώρα συνολικά.
Κώστας Μιχαλάκης
Φιλόλογος-Ιστορικός