π. Ηρακλής Φίλιος: Κάτι από τον Μ. Βασίλειο

‘’Η Ορθόδοξη παράδοση είναι βαθύτατα λειτουργική… Ολόκληρος ο κόσμος είναι μία λειτουργία, μία ‘’κοσμική λειτουργία’’, που ‘’αναφέρει στον θρόνο του Θεού όλη την δημιουργία’’, γράφει σε βιβλίο του ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου κ.κ. Ιωάννης Ζηζιούλας.

Την παραπάνω διαπίστωση επιβεβαίωσε αιώνες νωρίτερα ο Μ. Βασίλειος μέσα από τις ευχές της Θείας Λειτουργίας. Για πολλά είναι γνωστός ο Μ. Βασίλειος. Για το συγγραφικό του έργο, την ελεημοσύνη προς τους πτωχούς, το ασκητικό του φρόνημα, αλλά ανεπανάληπτος θησαυρός συναντάται στις ευχές της Θείας Λειτουργίας. Ακούγεται πως η Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου είναι ‘’πιο πνευματική’’ από εκείνη (τις ευχές στην ουσία) του Ιωάννη Χρυσοστόμου και Γρηγορίου Θεολόγου. Δεν υφίσταται σύγκριση μεταξύ των ευχαριστιακών ευχών και φυσικά δεν μπορεί να πει κάποιος πως στην εκκλησιαστική ζωή κάτι υπερτερεί πνευματικά έναντι κάποιου άλλου γεγονότος, μυστηρίου κ.ο.κ..

Δεν είναι πιο πνευματική λοιπόν η Λειτουργία του Μ. Βασιλείου από εκείνη του Χρυσοστόμου ή του Γρηγορίου Θεολόγου (οι ευχές στην ουσία). Οι ευχές που έγραψε ο Μ. Βασίλειος ξεδιπλώνουν το έλεος και την φιλανθρωπία του Θεού. Το ξεδίπλωμα αυτό, όπως συναντάται στην ευχή της Αναφοράς, εστιάζει στο σχέδιο της Θείας Οικονομίας, δηλαδή στο σχέδιο του Θεού για να σώσει τον άνθρωπο, τον τρόπο με τον οποίο ο Θεός αποκαλύπτεται στον άνθρωπο, του οποίου η προαίρεση, η ελευθερία, νόσησε.

Η ευχή της Αναφοράς της Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου είναι άκρως φιλάνθρωπη και κενωτική. Κρύβει μεγάλη συγκίνηση. Είναι αδύνατον ο Λειτουργός ή ο πιστός να μην νιώσουν μία εσωτερική υπαρξιακή αναστάτωση από την συγκεκριμένη ευχή. Την ευχή αυτή διαβάζει ο λειτουργός καθώς ο χορός ψάλλει το ‘’Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ’’ και κακώς καλύπτεται από αργή ψαλμωδία. Είναι ανεπανάληπτη, είναι φοβερή, σημαίνοντας το απόλυτο άδειασμα της θεϊκής φιλανθρωπίας.

Αναφέρεται στην απάτη του όφεως, γνωρίζοντας πως ο άνθρωπος επέλεξε τον αυτοπεριορισμό του εκτός της θεϊκής αναφοράς και δόξας, αλλά μας λέει πως ο μισάνθρωπος διάβολος απάτησε τον άνθρωπο. Και μην ξεχνάμε την ανώριμη πνευματική ηλικία (κατάσταση) του πρώτου ανθρώπου, ο οποίος εύκολα δελεάστηκε, χωρίς να έχει ανεπτυγμένη την αίσθηση της διάκρισης. ‘’…οἰκονομῶν αὐτῷ τὴν ἐκ παλιγγενεσίας σωτηρίαν, τὴν ἐν αὐτῷ τῷ Χριστῷ σου· οὐ γὰρ ἀπεστράφης τὸ πλάσμα σου εἰς τέλος, ὃ ἐποίησας, ἀγαθέ, οὐδὲ ἐπελάθου ἔργου χειρῶν σου, ἀλλ’ ἐπεσκέψω πολυτρόπως, διὰ σπλάγχνα ἐλέους σου’’. Ο Θεός οικονόμησε τα πράγματα. Δεν άφησε τη φθορά να αποτελεί την καταδίκη του ανθρώπου και των επόμενων γενεών. Ο Θεός επισκέφθηκε ‘’πολυτρόπως’’ το πλάσμα του. Αποκαλύπτεται στον άνθρωπο κάθε στιγμή στέλνοντας συνεχώς ανθρώπους να διακονήσουν το σχέδιο αυτό. Και έρχεται το πλήρωμα του χρόνου. Γεννήθηκε ο Υιός ο οποίος ‘’ἐκένωσεν ἑαυτόν, μορφὴν δούλου λαβών, σύμμορφος γενόμενος τῷ σώματι τῆς ταπεινώσεως ἡμῶν, ἵνα ἡμᾶς συμμόρφους ποιήσῃ τῆς εἰκόνος τῆς δόξης αὐτοῦ’’. Ο Θεός άδειασε. Βγήκε από την βεβαιότητα της τριαδικής Του παρουσίας, χωρίς να χάσει την ουσία Του, μήτε κάποιο άλλο ιδίωμα της υποστάσεως Του. Και πώς έγινε αυτό; Ο Ίδιος έγινε σύμμορφος (οι Πατέρες χρησιμοποιούν πολύ τη φράση αυτή) του σώματος μας, της ανθρώπινης σωματικότητας, την οποία είχε εξορίσει η πλατωνική και νεοπλατωνική σκέψη. Αυτός ο θεός γίνεται ‘’αναξιοπρεπής’’ με σκοπό ο άνθρωπος να γίνει σύμμορφος της δικής Του εικόνας. Αν αυτό για την αρχαιοελληνική σκέψη αποτελεί ύβρη, για τον Τριαδικό Θεό σημαίνει την απόλυτη κατάφαση Του στο ανθρώπινο σώμα (βλ. Δ’ Οικουμενική Σύνοδος – ‘’τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος’’).

‘’…κατακρῖναι τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ’’. Γιατί άραγε να τσαλακωθεί τόσο ο άπειρος και ακατάληπτος Θεός; Γιατί να πέσει τόσο χαμηλά; Για κάτι που έφταιγε ο άνθρωπος; Βέβαια, ακόμη κι αν δεν είχε αστοχήσει ο άνθρωπος (οι Έλληνες Πατέρες προτιμούν τον όρο ‘’αστοχία’’), πάλι ο Θεός θα είχε ενανθρωπίσει. Αυτό μας λένε οι Πατέρες. Όμως σημασία έχει αυτό το ‘’κατακρῖναι τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ’’. Ο Θεός κατακρίνει στη δική Του σάρκα την αμαρτία που διέπραξε ο άνθρωπος. Δεν τιμωρεί τον άνθρωπο. Πώς χωράει όμως το σώμα του Λόγου μία τέτοια πράξη; Πώς δέχεται να χτυπήσει την αμαρτία στην τέλεια ανθρωπινότητα Του; Παρά το γεγονός ότι αποτελεί τέλειο Θεό και τέλειο άνθρωπο, με την κένωση αυτή δείχνει πως ‘’κατοίκησε η ζωή μαζί με τον θάνατο και μέσα στο σκότος φανερώθηκε το φως, για να εξαφανιστεί με το φως και με τη ζωή το αντίθετο τους’’, όπως θα μας πει ο Γρηγόριος Νύσσης.

‘’Καὶ τὶς ἱκανὸς λαλῆσαι τὰς δυναστείας σου; ἀκουστὰς ποιῆσαι πάσας τὰς αἰνέσεις σου; ἢ διηγήσασθαι πάντα τὰ θαυμάσιά σου ἐν παντὶ καιρῶ; Δέσποτα τῶν ἁπάντων, Κύριε οὐρανοῦ καὶ γῆς, καὶ πάσης κτίσεως, ὁρωμένης τε καὶ οὐχ ὁρωμένης, ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης, καὶ ἐπιβλέπων ἀβύσσους, ἄναρχε, ἀόρατε, ἀκατάληπτε, ἀπερίγραπτε, ἀναλλοίωτε, ὁ Πατὴρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος, τῆς ἐλπίδος ἡμῶν, ὃς ἐστιν εἰκὼν τῆς σῆς ἀγαθότητος, σφραγὶς ἰσότυπος, ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς σε τὸν Πατέρα…’’ (ευχή Μ. Βασιλείου).

Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)

Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας