«Ψυχὴ μεγάλη καὶ γλυκειά, μετὰ χαρᾶς στὸ λέω:
θαυμάζω τὶς γυναῖκες καὶ στ’ ὄνομά τους μνέω»
(Διον. Σολωμός, Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι)
Η Ελληνίδα της τουρκοκρατίας δεν μιλούσε ξένες γλώσσες, δεν διεκδικούσε φεμινιστικά κινήματα. Κατείχε και φύλαγε μέσα της το φως της πίστης στο Θεό, τη λατρεία στην πατρίδα και το όραμα της λευτεριάς, την αφοσίωση στην οικογενειακή εστία.
Σαν μάνα ιερουργεί στις απαλές ψυχές των παιδιών της το μυστήριο της πίστης, της αγάπης και της ελπίδας. Ορθώνει βράχο μέσα τους την αρετή. Προετοιμάζει τους ήρωες του γένους.
Σαν σύζυγος αληθινή βοηθός του συντρόφου της, στις λαχτάρες και τους αγώνες, στις ελπίδες και στις απογοητεύσεις.
Αμέτρητες οι ηρωίδες. Ένα πλήθος γνωστών και άγνωστων ηρωικών μορφών στήνουν τρόπαια, αθάνατα ολοκαυτώματα στη μεγάλη υπόθεση της λευτεριάς.
Με δέος ψυχής ας ξαναζήσουμε μερικά απ’ αυτά τα τρόπαια. Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι αντιπροσωπευτικά.
Το 1475 η Λήμνος σώζεται από μια νέα κόρη, την Μαρούλα Κλαδά, που μόλις είδε τον πατέρα της να σκοτώνεται από τους Τούρκους, ζώστηκε αμέσως τα όπλα του και όρμησε εναντίον τους.
Πίσω της ακολουθούσαν οι νησιώτες συμπατριώτες της. Οι Τούρκοι υποχώρησαν φοβισμένοι. Η Λήμνος δεν έπεσε τότε.
Τον Σεπτέμβριο του 1570 οι Τούρκοι κατέκτησαν την Κύπρο. Δύο χιλάδες νέοι και νέες αρπάχτηκαν και επιβιβάστηκαν σε πλοία για να πουληθούν ως δούλοι. Ανάμεσά τους η Μαρία η Συγκλητική η οποία δεν δίστασε να βάλει φωτιά στην μπαρουταποθήκη της γαλέρας όπου ήταν φυλακισμένη. Η γαλέρα, δυο διπλανά πλοία και 1.000 κοπέλες ανατινάχτηκαν και έγιναν παρανάλωμα του πυρός.
Τεράστιο παράδειγμα προσφοράς στο υπόδουλο γένος η μορφή της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας. Το 1536 παντρεύτηκε αλλά μετά 3 χρόνια έμεινε χήρα. Έκτοτε χωρίς υποχρεώσεις παιδιά ή οικογένεια επιδόθηκε ολότελα σε βίο ασκητικό και φιλάνθρωπο. Τον ναΐσκο του Αγίου Ανδρέα μετέτρεψε σε μοναστήρι στο οποίο αφιέρωσε όλη της την περιουσία και έγινε μοναχή. Προχώρησε στην ίδρυση βιοτεχνικού εργαστηρίου όπου 200 νεαρές Ελληνίδες βρήκαν λιμάνι γαλήνης. Οι φτωχοί, οι γέροντες και οι ασθενείς έγιναν το καθημερινό περιεχόμενο ασκήσεως της φιλανθρωπίας.
Οι Τούρκοι αντιληφθέντες τη δράση της την συνέλαβαν, την φυλάκισαν και την έκαναν κάθε είδους βασανιστήρια. Στις 19 Φεβρουαρίου του 1589 πέθανε. Ανακηρύχθηκε Αγία το 1600.
Στην πρώτη γραμμή των Ελληνίδων πολεμιστριών οι γυναίκες που έτυχε να βρεθούν σε μέρη προπύργια του Ελληνισμού όπως το Σούλι, η Μάνη και τα Σφακιά. Και ακόμα γυναίκες αρχηγοί μεγάλων ναυτικών σπιτιών.
Οι αδούλωτοι Σουλιώτες είχαν δίπλα τους πολύτιμους βοηθούς τις γυναίκες τους Η Σουλιώτισσα, η ενσάρκωση της Ελληνίδας, δίνει στα παιδιά της ανατροφή παλικαριών και ηρώων, εμπνέει τον ηρωισμό, την περιφρόνηση του θανάτου και τη θυσία της ζωής για τη θρησκεία, την πατρίδα, την τιμή και την ελευθερία.
Από τις γνωστές ηρωίδες του Σουλίου η Μόσχω Τζαβέλα, γυναίκα του Λάμπρου και μάνα του Φώτη.
Το ωραιότερο εγκώμιο της ηρωίδας το έπλεξε το δημοτικό τραγούδι:
«ἐδῶ ‘ν τὸ Σούλι τὸ κακό. ἐδῶ ‘ν τὸ Κακοσούλι
ποὺ πολεμοῦν μικρὰ παιδιὰ γυναῖκες δίχως ἄντρες
ποὺ πολεμάει ἡ Τζαβέλαινα σὰν ἄξιο παλληκάρι».
Ηρωική μορφή και η Χάιδω η γυναίκα του Γιαννάκη Σέχου. Στον πόλεμο του 1792 διακρίνεται δίπλα στη Μόσχω, πρώτη ανάμεσα σε 400 άλλες γυναίκες. Το 1800 συντελεί σε πανωλεθρία του Αλή. Το 1803, όταν o εχθρός με προδοσία έγινε κάτοχος του Σουλίου καταφεύγει στο Κούγκι.
Η χιλιοτραγουδισμένη Δέσπω είναι ηρωική μορφή του Σουλίου. Είναι γυναίκα του Γιωργάκη Μπότση και αδερφή του Γιαννάκη Σέχου. Με τις νύφες, τις κόρες και τα εγγόνια της η Δέσπω βρίσκεται κλεισμένη στον Πύργο του Δημουλά στη Ρινιάσα, 7 ώρες μακρυά από το Σούλι. Εξαγριωμένοι Τούρκοι φθάνουν στη Ρινιάσα στις 19 Δεκεμβρίου του 1803.
Μια ομάδα Αλβανών ρίχνεται με λύσσα στην αμπαρωμένη πόρτα του Πύργου. Οι γυναίκες από μέσα πολεμούν μα τα φυσίγγια τους τελειώνουν. Και τότε προτιμούν τον θάνατο. Την ώρα που οι εχθροί ορμούν μέσα στον Πύργο η Δέσπω τον ανατίναξε. Το κατόρθωμά της αποτυπώθηκε στο ωραιότατο δημοτικό τραγούδι.
«Γιώργαινα ρίξε τ’ ἅρματα δὲν εἶναι ἐδῶ τὸ Σούλι.
Ἐδῶ εἶσαι σκλάβα τοῦ πασᾶ, σκλάβα τῶν ἀρβανίτων.
Τὸ Σούλι κι ἂν προσκύνησε κι ἂν τούρκεψε ἡ Κιάφα
Ἡ Δέσπω ἀφέντες λιάπηδες δὲν ἔκανε δὲν κάνει.
Δαυλὸ στὸ χέρι ἅρπαξε κόρες καὶ νύφες κράζει
σκλάβες Τουρκῶν μὴ ζήσουμε, παιδιὰ μ’ μαζὶ μ’ ἐλᾶτε.
Καὶ τὰ φυσέκια ἀνάψανε κι ὅλοι φωτιὰ γενήκαν».
Φυσικά στεκόμαστε εκστατικοί μπροστά στον ηρωισμό των γυναικών του Ζαλόγγου. 60 γυναίκες, κοπέλες και νεαρές μητέρες με τα παιδιά στην αγκαλιά κινδύνευαν να πιαστούν από τον εχθρό. Και τότε μπροστά στην ατίμωση και τη σκλαβιά, προτιμούν τον ηρωικό θάνατο. Το ιστορικό αποθανατίστηκε στο ποίημα το Σολωμού “Ωδή στον Βύρωνα».
Τέσσερες μήνες μετά το χορό του θανάτου στο Ζάλογγο, όμοια σκηνή διαδραματίζεται στα Τζουμέρκα, στον απόκρημνο βράχου του Σέλτσου, κάτω από τον οποίο κυλάει με ορμή τα νερά του o Αχελώος.
Διακόσιες Σουλιώτισσες ορμούν και πνίγονται στον Αχελώο. Ανάμεσά τους και η Χριστίνα Νότη Μπότσαρη και η Ελένη Μπότσαρη. Η Ελένη στην αρχή πολεμά δίπλα στον αδελφό της Γιάννη και όταν εκείνος σκοτώνεται τρέχει προς την υψηλή του Αχελώου στο μέρος που από τότε ονομάζεται το πήδημα της καπετάνισσας Ελένης. Ο ηρωισμός της αποτυπώνεται στο δημοτικό τραγούδι.
«Κόρη μου ρίξε τ’ ἅρματα, γλύτωσε τὴ ζωή σου
τί λέτε μωρ’ παλιοτοῦρκοι καὶ σεῖς παλιοζαγάρια.
κι ἐγὼ εἶμαι ἡ Λένω Μπότσαρη, ἡ ἀδελφή του Γιάννη
καὶ ζωντανὴ δὲν πιάνομαι εἰς τῶν Τουρκῶν τὰ χέρια».
Και όρμησε στο ποτάμι και πνίγεται.
Η πλούσια, μορφωμένη και γλωσσομαθής ηρωίδα της Μυκόνου Μαντώ Μαυρογέννους μόλις πήρε την είδηση του Εθνικού ξεσηκωμού σπεύδει πρώτη να υψώσει την επαναστατική σημαία. Στο συμβούλιο των προκρίτων στη Μύκονο η Μαντώ παίρνει το λόγο και τους συναρπάζει όλους.
«Ἔρχομαι νὰ προσφέρω ὅλην τὴν περιουσίαν μου διὰ τὸν ἀγώνα τοῦ Ἔθνους (1.000.000 χρυσὰ γαλλικὰ φράγκα. Μαζὶ κοσμήματα καὶ πολύτιμα ἀντικείμενα τοῦ σπιτιοῦ). Ἂς ἑνώσουμε τὰς δυνάμεις μας μὲ τὰς δυνάμεις τῶν ἀδελφῶν ποὺ πολεμοῦν αὐτὴν τὴν ὥρα διὰ τὴν σωτηρία τοῦ Ἔθνους μας.
Ἂς τινάξουμε ἀπὸ πάνω μας αὐτὴ τὴ φοβερή σκλαβιά. Θὰ ὑπάγω ἡ στὴν Εὔβοια νὰ ἐξεγείρω ἐκεῖ πλῆθος ἀνδρείων. Ἂς μὴ χάνομε καθόλου καιρό. Ἐμπρός, στὴ θάλασσα τὰ καράβια μας».
Λιγότερο γνωστή, μα ψυχωμένη και αποφασιστική η Δόμνα Βισβίζη, γυναίκα του Αντώνη Βισβίζη, ενός από τους ιδρυτές της φιλικής εταιρείας. Συμμετέχει ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση παίρνοντας μέρος μαζί με τον άνδρα της, Χατζή Αντώνη Βισβίζη, στις θαλάσσιες επιχειρήσεις του Αγώνα στο Άγιο Όρος, στη Λέσβο και στη Σάμο. Με το θάνατο του άνδρα της, η Δόμνα Βισβίζη αναλαμβάνει η ίδια τη διοίκηση του πλοίου και συνεχίζει τη δράση της στην περιοχή της Εύβοιας. Εξοπλίζει και συντηρεί το πλοίο της «Καλομοίρα» με δικά της χρήματα για τρία χρόνια. Μετά το τέλος του Αγώνα, της παραχωρείται μία μικρή σύνταξη. Πεθαίνει στον Πειραιά.
Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος βεβαιώνει με έγγραφο του (Μάης 1822) πως η Δόμνα Βισβίζη έσωσε τους άνδρες του και τον ίδιο «δία τῆς προμηθείας τροφίμων καὶ πολεμοφοδίων, ἄνευ τῆς ὁποίας ὁ στρατός του θὰ διελύετο».
Πολλά θα είχαμε να πούμε για τις ηρωίδες των Ψαρών Δέσποινα Καντάρη και Μαρία Μοναρχίδου, για τις Μακεδονίτισσες καπετάνισσες Καρατάσαινα και Ζαφειράκαινα, την Θεσσαλή Μαργαρίτα Μπασδέκη, καθώς και τις ηρωικές γυναίκες της Κρήτης Μαρία Δασκαλάκη, την Ξωπατέρα, την Χαρίκλεια Δασκαλάκη. Βεβαίως μεγάλη ηρωίδα είναι και η πρωτοκαπετάνισσα Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη, μάνα του Θεόδωρου.
Το παράδειγμα των γυναικών του Ζαλόγγου και του Σέλτσου ακολουθούν οι γυναίκες της Μακεδονίας που είχαν μαζευτεί στον Πύργο του Ζαφειράκη στη Νάουσα.
Βλέποντας τη μανία των Τούρκων ορμούν από τον Πύργο και με σύνθημα “θάνατος και όχι σκλαβιά” πέφτουν στον καταρράχτη της Αραπίτσας. Τα ονόματά τους μένουν άγνωστα, η θυσία τους όμως πέρασε στην αθανασία.
Από το πλήθος των ηρωικών γυναικών της Μάνης αναφέρουμε τα ονόματα της Σταυριάννας, της Κωνσταντίνας Ζαχαριά, της Πανώριας Βοζίκη και της Ελένης Αναπόνυφης των οποίων τα ανδραγαθήματα στις μάχες κατά του Δηρού και του πολυαράβου, μας αφήνουν άφωνους.
Η Σπαρτιάτισσα Σταυριάννα Σάββαινα (η γυναίκα του Γιωργάκη Σάββα) κατατάσσεται αρχικά σαν οπλίτης στο σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. Παίρνει μέρος στη μάχη του Βαλτετσίου και πολεμάει γενναία στα Τρίκορφα, στην Εύβοια, στη μάχη του Πέτα, στη Βέργα τ’ Αλμυρού. Όταν τελείωσε o αγώνας απόστρατεύτηκε με το βαθμό του Ταγματάρχη.
Στις φοβερές πολιορκίες μα και στην έξοδο, οι γυναίκες του Μεσολογγίου αντιμετώπισαν με ηρωισμό τους κινδύνους, τα φοβερά δεινοπαθήματα, τον θάνατο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η Γαλαξιδιώτισσα Ελεφάντω και η γυναίκα του Κίτσου Τζαβέλα.
Από τη θάλασσα θα ξεπηδήσουν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η Μαντώ και άλλες.
Είναι γνωστό πως η Σπετσιώτισσα Μπουμπουλίνα διέθεσε για τον αγώνα όχι μόνο όλο της το βιός, μα και τα παιδιά της και τον εαυτό της.
«Ἔχασα τόν σύζυγό μου. Εὐλογητός ὁ Θεός! Ὁ πρεσβύτερος υἱός μου ἔπεσε μέ τά ὅπλα ἀνά χεῖρας. Εὐλογητός ὁ Θεός! Ὁ δεύτερος καί ὁ μόνος υἱός μου, δεκατετραετής τήν ἡλικία μάχεται μετά τῶν Ἑλλήνων καί πιθανῶς νά εὔρη ἔνδοξον θάνατον. Εὐλογητός ὁ Θεός! Ὑπό τήν σημαίαν τοῦ Σταυροῦ θά ρεύση ἐπίσης τό αἷμα μου. Εὐλογητός ὁ Θεός! Ἀλλά θά νικήσωμεν ἤ θά παύσωμεν μέν ζῶντες, ἀλλά θά ἔχωμεν τήν παρήγορον ἰδέαν, ὅτι ἐν τῷ κόσμω δέν ἀφήσαμεν ὄπισθεν ἠμῶν δούλους Ἕλληνες».
Τι να πει κανείς για την πρωτομάνα των φιλικών, την αρχόντισσα Ελισσάβετ Υψηλάντη. Οι τρεις γιοι της, ο Αλέξανδρος, ο Νικόλαος και ο Γεώργιος είχαν ήδη ενταχθεί στον αγώνα της ανεξαρτησίας, πολέμησαν στη μάχη του Δραγατσανίου στον ιερό λόχο και μετά την ήττα ακολουθήσανε τον Αλέξανδρο στις φυλακές της Βιέννης. Της ζήτησαν την συγκατάθεση να στείλουν τον 4ο γιο της στην επαναστατημένη Ελλάδα και κείνη απάντησε: “Ὅταν εἶναι νὰ ἐλευθερωθῇ ἡ πατρίδα μὲ τὸ νὰ ὑπάγῃ καὶ αὐτὸ τὸ παιδὶ ποὺ ἔμεινεν. ἂς ὑπάγει μὲ τὴν εὐχή μου”. Δεν ξαναείδε η αρχόντισσα τους λεβεντογιούς της. Αν και προερχόταν από ανώτερο κοινωνικό στρώμα και εύπορο οικογενειακό κύκλο, ποτέ δεν δείλιασε να δώσει και τα τελευταία της χρήματα για τον αγώνα, όπως επίσης και προσωπικά οικογενειακά κειμήλια αλλά και πολύτιμα κοσμήματα. Ασυμβίβαστη γυναίκα με κραταιό ηθικό αφού έδωσε 6 από τα 7 παιδιά της για την πατρίδα.
Αθάνατες γυναίκες του εικοσιένα. γυναίκες και μητέρες παλικαριών ωραίων. Κοντά σε σας πλανιέται o ήλιος της Ελλάδας. Σε σας ανήκει o κόσμος της πατρίδας που αναστήσατε. Από σας αρχίζει η νέα ζωή του επαναστατημένου γένους. Σεις θα οδηγείτε πάντα το Έθνος μας προς την Ελευθερία.
Μεγάρχη Μάρτιος 2025
Βιβλιογραφία
α. Δημητρίου Κοκκίνου: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821.
β. Μέντελσον Βαλθόρδου. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821.
γ. Περαιβού Χριστ.: Απομνημονεύματα πολεμικά.
δ. Τρικούπη Σπυριδ.: Ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως.
ε. Παπαρηγοπούλου Κ: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
στ. Ν. Βασιλειάδη: Για την ελευθερία.