Η περιφερειακή ενότητα Τρικάλων είναι ένας τόπος με πλούσια ιστορία , δυναμικό πληθυσμό και καίρια γεωγραφική θέση. Κατέχει σχεδόν το 18% του θεσσαλικού πληθυσμού και το 24% της έκτασης, ωστόσο σε όρους οικονομικής ανάπτυξης , υποδομών και ακαδημαϊκής παρουσίας υπολείπεται συστηματικά σε σχέση με τις άλλες ενότητες της Θεσσαλίας. Το ερώτημα δεν είναι μόνο «γιατί συμβαίνει αυτό» αλλά «και τι μπορεί να αλλάξει ώστε τα Τρίκαλα να αποκτήσουν τον ρόλο που τους αναλογεί».
Οικονομία και παραγωγική δομή
Η οικονομία των Τρικάλων παραδοσιακά στηρίζεται στην γεωργία και την κτηνοτροφία ενώ τα τελευταία χρόνια προστέθηκε και ο τουρισμός.
- Γεωργία: Η κύρια καλλιέργεια το βαμβάκι , είναι μια προβληματική επιλογή. Είναι υπερβολικά υδροβόρα σε μια περιοχή που βιώνει χρόνια υδατική κρίση, ενώ η προστιθέμενη αξία της είναι ελάχιστη αφού το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής εξάγεται ακατέργαστο. Χωρίς τις επιδοτήσεις της ΚΑΠ η βιωσιμότητα του θα ήταν αμφίβολη.
- Κτηνοτροφία: Τα Τρίκαλα βρίσκονται ανάμεσα στους κορυφαίους παραγωγούς αιγοπρόβειου γάλακτος στην Ελλάδας, με αποτέλεσμα να συμβάλλουν σημαντικά στην παραγωγή φέτας . Παρόλα αυτά δεν υπάρχει επώνυμη «Τρικαλινή Φέτα» . Το προϊόν απορροφάται από μεγάλες βιομηχανίες και χάνεται μέσα στη γενική ετικέτα ΠΟΠ . Παράγουμε χωρίς να καρπωνόμαστε την υπεραξία του brand.
- Τουρισμός: Ο τουρισμός αποτελεί σημαντικό πυλώνα για την περιοχή μας.
– Μετέωρα: παγκόσμιας φήμης μνημείο της UNESKO , προσελκύει εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες ετησίως . Δεν αρκεί για να αυξήσει τον χρόνο παραμονής των επισκεπτών . Το οικονομικό όφελος συγκεντρώνεται σε Καλαμπάκα και Καστράκι με περιορισμένη διάχυση στον υπόλοιπο νομό .
- Ορεινές περιοχές: Περτούλι , Ασπροπόταμος. Τουρισμός χειμερινών σπορ, περιπέτειας και οικοτουρισμός. Παρά τις υποδομές η αξιοποίηση είναι περιορισμένη λόγω προβληματικής πρόσβασης και χαμηλής προβολής .
- Η πόλη των Τρικάλων και ο Ληθαίος Ποταμός. Ο μοναδικός ποταμός στην Ελλάδα που διασχίζει μια πόλη στο κέντρο της υποαξιοποιείται τουριστικά. Ίσως θα έπρεπε να υπάρχει θεματικό φεστιβάλ Ληθαίου που να προβάλλεται έντονα .
- Υποδομές: Παρά τα πλεονεκτήματα με τα οποία η φύση προίκισε την περιοχή , οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο καθώς και η απουσία κοντινού μεγάλου αεροδρομίου περιορίζουν την ροή επισκεπτών και την απόδοση του τουριστικού δυναμικού .
Αποτέλεσμα: Παρά το δυναμικό , Τα Τρίκαλα δεν καταφέρνουν να αυξήσουν σημαντικά το μερίδιο τους στο ΑΕΠ της Θεσσαλίας (13-15%) , υπολείπονται σε κατά κεφαλήν παραγωγή και μένουν πίσω από Λάρισα και Βόλο .
Υποδομές: το χαμένο έδαφος
Η υστέρηση στις υποδομές εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την αναπτυξιακή ανισότητα .
- Οδικό δίκτυο: Μέχρι την πρόοδο της Ε65 , τα Τρίκαλα ήταν αποκομμένα από τους μεγάλους αυτοκινητόδρομους . Το επαρχιακό δίκτυο σε μεγάλο βαθμό παραμένει προβληματικό .
- Σιδηρόδρομος: Η γραμμή Παλαιοφαρσαλος – Καλαμπάκα που ήταν χωρίς ηλεκτροκίνηση με χαμηλές ταχύτητες και χαμηλή συχνότητα δρομολογίων, παραμένει μετά τον Daniel ανενεργή.
- Αεροδρόμιο: Η απουσία κοντινού διεθνούς αεροδρομίου δυσχεραίνει την πρόσβαση. Η Νέα Αγχίαλος λειτουργεί περιορισμένα , ενώ Θεσσαλονίκη και Αθήνα απέχουν πολύ .
Έτσι τόσο ο τουρισμός όσο και η παραγωγή δεν μπορέσουν ποτέ να φτάσουν στο μέγιστο τους.
Ανώτατη εκπαίδευση: μια προκλητικά άνιση κατανομή
Παρά την ισχυρή μαθητική παράδοση και τα υψηλά ποσοστά επιτυχίας στις Πανελλαδικές, τα Τρίκαλα έχουν περιορισμένη πανεπιστημιακή παρουσία σε σχέση με την Λάρισα και τον Βόλο αλλά και με την Καρδίτσα
- Στην πόλη λειτουργεί το ΤΕΦΑΑ ένα τμήμα υψηλού κύρους, το Τμήμα Διαιτολογίας και Διατροφής και η Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών του στρατού ξηράς (ΣΜΥ). Παρά την αναγνωρισμένη αξία τους, οι σχολές αυτές είναι εξειδικευμένες και δεν δημιουργούν το πλήρες πανεπιστημιακό οικοσύστημα που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ισχυρότερη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη
- Οι περισσότερες σχολές συγκεντρωθήκαν στη Λάρισα και κυρίως στον Βόλο, λόγω ιστορικών αποφάσεων, πολιτικών ισορροπιών και προτιμήσεων διδακτικού προσωπικού για περιοχές με πιο «ελκυστικό περιβάλλον» διαβίωσης που συνδυάζει βουνό και θάλασσα.
Το αποτέλεσμα είναι μια περιοχή που στέλνει φοιτητές σε όλη την Ελλάδα , αλλά δεν απολαμβάνει τα αναπτυξιακά οφέλη ενός μεγάλου πανεπιστημιακού κέντρου .
Το ζήτημα του δάσους Περτουλίου
Η παραχώρηση του δάσους Περτουλίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης θα μπορούσε να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης . Ωστόσο η ανταπόδοση στην τοπική κοινωνία ήταν ουσιαστικά μηδενική . Το δάσος Περτουλίου λειτουργεί ως «απομακρυσμένη ιδιοκτησία» και όχι ως τοπικό κέντρο ανάπτυξης .
Η ευρύτερη εικόνα : άνιση ανάπτυξη κέντρου- περιφέρειας
Η περίπτωση των Τρικάλων δεν διαφεύγει του ελληνικού μοντέλου ανάπτυξης:
- Συγκέντρωση πόρων , πανεπιστημίων και υποδομών σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη .
- Περιφέρεια που λειτουργεί ως προμηθευτής πρώτων υλών και εργατικού δυναμικού .
- Ακόμη και εντός της Θεσσαλίας το δίπολο Λάρισα -Βόλος συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης αφήνοντας Τρίκαλα και Καρδίτσα στην δεύτερη ταχύτητα.
Η άνιση ανάπτυξη δεν είναι τυχαία· είναι αποτέλεσμα ενός κεντρικού σχεδιασμού που προωθεί λίγα ισχυρά κέντρα και αγνοεί την ανάγκη της ισόρροπης περιφερειακής ανάπτυξης .
Η «Έξυπνη Πόλη» που μένει ανεκμετάλλευτη
Τα Τρίκαλα έγιναν γνωστά διεθνώς ως η πρώτη «έξυπνη πόλη» της Ελλάδας . Πράγματι υλοποιήθηκαν έργα όπως ηλεκτρονική διακυβέρνηση , τηλεματική ακόμη και πιλοτικά λεωφορεία χωρίς οδηγό .
Όμως αυτή η διεθνής εικόνα δεν μετατράπηκε σε στρατηγικό πλεονέκτημα . Στην εποχή της τηλεργασίας δεν κάναμε τίποτα ώστε να προσελκύσουμε ψηφιακούς νομάδες :
- Χαμηλότερο κόστος από τα μεγάλα αστικά κέντρα
- Υψηλή ποιότητα καθημερινότητας με πράσινο, ποδηλατόδρομους, εγγύτητα σε βουνό και φύση
- Ήδη ανεπτυγμένες ψηφιακές δομές
Ωστόσο απουσιάζει οργανωμένη στρατηγική :
Δεν υπάρχει διεθνής καμπάνια, δεν παρέχονται πακέτα στέγασης -εργασιακών χώρων- υπηρεσιών Ένα εργαλείο βιώσιμης παραμένει στο στάδιο της επικοινωνιακής διαχείρισης .
Τι μπορεί να γίνει
- Αναδιάρθρωση της αγροτικής παραγωγής : Στροφή σε καλλιέργειες υψηλής αξίας και χαμηλότερης κατανάλωσης νερού (αρωματικά φυτά , βιολογικά προϊόντα , superfoods)
- Branding τοπικών προϊόντων : Δημιουργία ταυτότητας για τα γαλακτοκομικά και την φέτα Τρικάλων σε σύνδεση με τον τουρισμό και την γαστρονομία .
- Σύνδεση τοπικής παραγωγής , τουρισμού και Ληθαίου ποταμού.
- Ανάδειξη τοπικών προϊόντων σε περιόδους υψηλής επισκεψιμότητας όπως ο Μύλος των Ξωτικών
- Χρήση των τοπικών προϊόντων σε ξενοδοχεία, ταβέρνες, εστιατόρια. Προβάλουμε τα προϊόντα και την τοπική μας ταυτότητα
- Αξιοποίηση του Ληθαίου ποταμού με δράσεις και αναψυχή στο χώρο γύρω από αυτόν και μέσα σε αυτόν. Δημιουργία θεματικού φεστιβάλ, αξιοποίηση του δικτύου ευρωπαϊκών πόλεων με ποτάμια.
- Συνεργασία παραγωγών και επιχειρηματιών του τουρισμού για ποιοτικό ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν που να επιτρέπει και να δικαιολογεί υψηλότερη τιμή. Ο ποιοτικός τουρισμός μπορεί να απαιτεί μεγαλύτερο λειτουργικό κόστος επιφέρει όμως μεγαλύτερο κέρδος.
- Υποδομές: Επαναλειτουργία του σιδηροδρόμου με ηλεκτροκίνηση .Αναβάθμιση του επαρχιακού οδικού δικτύου με γρήγορη και σωστή αποκατάσταση των ζημιών που άφησε πίσω του ο Daniel. Ενίσχυση του αεροδρομίου της Νέας Αγχιάλου ή δημιουργία μικρού Περιφερικού αεροδρομίου .
- Ακαδημαϊκή αναβάθμιση: Νέα πανεπιστημιακά τμήματα σε τομείς που συνδέονται με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τόπου (γεωπονία , περιβάλλον , τουριστικές σπουδές. Αξιοποίηση του δάσους Περτουλίου ως πανεπιστημιακού κόμβου .
Γιατί δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα;
- Πολιτική κακοδαιμονία: αποφάσεις με κριτήριο τοπικά συμφέροντα και όχι ολοκληρωμένο περιφερειακό όραμα
- Έλλειψη ενιαίας τοπικής στρατηγικής, οι τοπικοί φορείς δεν διεκδίκησαν και δεν αναζήτησαν κοινή φωνή .
- Κεντρικός σχεδιασμός χωρίς ισορροπία: επιλογή ενίσχυσης λίγων κέντρων αντί για ισόρροπη ανάπτυξη
- Αργά ή ανύπαρκτα αντανακλαστικά, Δάσος Περτουλίου, έξυπνη πόλη, Ληθαίος έμειναν σε χαμηλή αξιοποίηση.
Τελικά
Τα Τρίκαλα έχουν όλα τα εφόδια, παραγωγική βάση, ικανό ανθρώπινο δυναμικό με υψηλή μόρφωση και εξειδίκευση, το παγκοσμίου φήμης τουριστικό μνημείο τα Μετέωρα, τον Ληθαίο να διασχίζει την πόλη. Αυτό που λείπει είναι η στρατηγική που θα μετασχηματίσει τις δυνατότητες σε πραγματικότητα. Χωρίς αλλαγή πορείας η ανισότητα θα παγιώνεται. Αν αλλάξουμε ρότα τα Τρίκαλα θα γίνουν το τρίτο ισχυρό κέντρο της Θεσσαλίας και υπόδειγμα ισόρροπης περιφερειακής ανάπτυξης.
Ο Κώστας Παπανώτας είναι εκπαιδευτικός και μέλος της Π.Ο. Θεσσαλίας του Κινήματος Δημοκρατίας