Μια παρέμβαση απάντηση στο καθημερινό «λιβανιστήρι» στην καθημερινή υποτίμηση της νοημοσύνης μου.
Η ιστορία των συστημάτων εξουσίας είναι γεμάτη με ένα επαναλαμβανόμενο τέχνασμα: την «δημιουργία σωτήρων». Σε περιόδους κρίσης πολιτικής ή οικονομικής οι κοινωνίες – κουρασμένες, φοβισμένες, γεμάτες αβεβαιότητα – διψούν για σταθερότητα . Εκεί εμφανίζεται σχεδόν πάντα με κινηματογραφική σκηνοθεσία ο «ηγέτης» που υπόσχεται λύσεις. Στην αρχή τροφοδοτεί την ελπίδα, στη συνέχεια απορροφά την κοινωνική πίεση και στο τέλος όταν έρχεται η απογοήτευση, αφήνει πίσω του ένα λαό πιο κυνικό και πιο υποταγμένο στο «δεν αλλάζει τίποτα».
Στον 20ό αιώνα αυτό ήταν τέχνη, στον 21ο έχει γίνει επιστήμη. Τα εργαλεία πλέον είναι η μαζική επικοινωνία, οι αλγόριθμοι, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η ψυχολογική στόχευση των μηνυμάτων. Ο «σωτήρας» δεν προβάλλεται μόνο από την τηλεόραση και τις εφημερίδες, σήμερα τον συναντάς στην οθόνη σου, στο feed σου στην καθημερινή ψηφιακή σου ρουτίνα, χτισμένο πάνω σε εικόνα αφήγημα – και κυρίως – ελεγχόμενη προσδοκία.
Η ελληνική εκδοχή: από τον ένα «σωτήρα» στον άλλο
Στην Ελλάδα των τελευταίων ετών, το φαινόμενο έχει εκφραστεί με εντυπωσιακή συνέπεια. Το σύστημα μέσα από συμμαχίες παρασκηνίου, μιντιακές δίκτυα και επικοινωνιακές «μηχανές» κατάφερε να επιβάλει στην κοινή γνώμη τον σημερινό πρωθυπουργό σαν τον άνθρωπο «που θα φέρει σταθερότητα και πρόοδο». Τα γεγονότα όμως δείχνουν ότι πίσω από την προσεκτικά στημένη βιτρίνα υπάρχει μια πολιτική που αποδεικνύεται επικίνδυνη για την δημοκρατία, την κοινωνική συνοχή και την εθνική ανεξαρτησία.
Και τώρα που η φθορά γίνεται ορατή και όπως όλα δείχνουν μη αναστρέψιμη, το σύστημα ετοιμάζει τον επόμενο «σωτήρα»: έναν πρώην πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα, ο οποίος είχε αποχωρήσει μόνος του από την ηγεσία του κόμματος του.
Η ανακύκλωση του Αλέξη Τσίπρα: από την εθελούσια «αποχώρηση» στην «ηρωική» επιστροφή
Η περίπτωση Τσίπρα είναι πολιτικά αποκαλυπτική. Το 2019 μετά από τέσσερα χρόνια διακυβέρνησης που άφησαν πίσω της βαριά σημάδια – την πλήρη συνθηκολόγηση στο τρίτο μνημόνιο, την απώλεια κάθε ίχνους ριζοσπαστικού αφηγήματος, την μετατροπή του ΣΥΡΙΖΑ σε ένα ακόμη πολιτικό μηχανισμό διαχείρισης του συστήματος – ο ίδιος επέλεξε να μείνει στην ηγεσία, αλλά με ένα κόμμα σε σταθερή πτωτική πορεία.
Το 2023 μετά την εκλογική συντριβή παραιτήθηκε οικειοθελώς, δηλώνοντας πως «ήρθε η ώρα για ανανέωση». Στην πολιτική όμως οι «εθελούσιες αποχωρήσεις» συχνά δεν είναι τίποτα άλλο από μια τακτική ανάπαυλας. Μια ευκαιρία να ξεπλυθεί η φθορά, να καλλιεργηθεί η νοσταλγία και να στηθεί το σενάριο της μεγάλης επιστροφής.
Σήμερα τα ίδια συστημικά κέντρα που κάποτε τον πολέμησαν λυσσαλέα, εμφανίζονται να τον προωθούν τώρα ως τον άλλο «σωτήρα» και κυρίως ως τον «μοναδικό αντίπαλο» απέναντι στον Μητσοτάκη. Η ειρωνεία είναι διπλή: ο άνθρωπος που κάποτε παρουσιάστηκε ως εναλλακτική λύση στον παλιό δικομματισμό επιστρέφει για να τον αναπαράγει και οι δυνάμεις που τότε τον θεωρούσαν απειλή, σήμερα τον προωθούν ως την ασφαλέστερη εγγύηση ότι τίποτα ουσιαστικό δεν θα αλλάξει.
Η εικόνα ενός πρώην πρωθυπουργού που δεν λογοδότησε ποτέ πολιτικά για την θεαματική μετάλλαξη του από αντιμνημονιακό «αντάρτη» σε μνημονιακή διαχειριστή, τώρα να πλασάρεται εκ νέου ως «ελπίδα» ,είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς το ελληνικό σύστημα εξουσίας ξέρει να ανακυκλώνει πρόσωπα και αφηγήματα για να κερδίζει χρόνο και να κρατά τον έλεγχο
Ο ενοχλητικός παράγοντας: Φωνές που δεν ελέγχονται
Όμως υπάρχει κάτι που διαταράσσει το σχέδιο: η εμφάνιση νέων προσώπων που δεν ελέγχονται από το κατεστημένο. Ο Στέφανος Κασσελάκης είναι κλασικό παράδειγμα. Είτε συμφωνεί κάποιος είτε διαφωνεί με τις θέσεις του δεν μπορεί να μην δει ότι η παρουσία του δεν προέρχεται από τον παραδοσιακό μηχανισμό παραγωγής πολιτικών προσώπων. Το σύστημα αντιδρά έντονα – και πολλές φορές λυσσαλέα – όταν εμφανίζεται κάποιος που δεν «χρωστά» στους μηχανισμούς του κατεστημένου.
Το διεθνές σκηνικό: Από την παγκοσμιοποίηση στον οικονομικό εθνικισμό
Αυτό που ζούμε στην Ελλάδα είναι μικρογραφία μιας παγκόσμιας πρακτικής. Η παγκοσμιοποίηση, που παρουσιάστηκε ως «μοναδικός δρόμος» ανάπτυξης και ειρήνης, έχει χάσει το αφήγημα της. Ο πλανήτης κινείται προς τον οικονομικό εθνικισμό – δασμοί, εμπορικοί πόλεμοι, έλεγχος κρίσιμων αλυσίδων εφοδιασμού – Για το σύστημα οι «σωτήρες» δεν είναι μόνο άνθρωποι, είναι και πρακτικές. Τα ίδια κέντρα εξουσίας που έλεγαν «χωρίς σύνορα» τώρα διακηρύσσουν την ανάγκη προστασίας των «εθνικών συμφερόντων».
Και στις δύο περιπτώσεις το μοτίβο είναι το ίδιο: οι κοινωνίες δεν οδηγούν την αλλαγή την ακολουθούν. Οι «σωτήρες» απλώς αλλάζουν κοστούμι για να προσαρμοστούν στο νέο σενάριο.
Το τίμημα της αδράνειας
Όσο οι πολίτες αποδέχονται τον ρόλο του παθητικού θεατή, η βιομηχανία των «σωτήρων» θα ανθεί. Το τίμημα δεν είναι μόνο η πολιτική απογοήτευση, είναι η σταδιακή διάβρωση της συλλογικής ικανότητας να οραματιστούμε και να διεκδικήσουμε ένα διαφορετικό μέλλον χωρίς «μεσσίες»
Ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας δεν είναι να βρούμε τον σωστό ηγέτη, αλλά να σπάσουμε τον κύκλο που μας κάνει να τον αναζητούμε κάθε φορά.
Ο Κώστας Παπανώτας είναι εκπαιδευτικός και μέλος της Περιφερειακής Οργάνωσης Θεσσαλίας του Κινήματος Δημοκρατίας