Αν λέγατε στον Πλάτωνα, στον Πλωτίνο και στους άλλους νεοπλατωνικούς, πως μία άνθρωπος, μία γυναίκα, μπορεί να γεννήσει τον Θεό, θα σας έλεγε, τί είναι αυτά που λες, είσαι με τα καλά σου, αυτό είναι αδύνατον. Πράγματι, έτσι είναι καθώς για την νεοπλατωνική αντίληψη ο Θεός δεν συνδέεται με τον άνθρωπο και είναι αδύνατον ο Θεός («Εν» στον νεοπλατωνισμό) να σαρκωθεί στο σώμα ενός ανθρώπου, αφού η ύλη συνδέεται με το κακό. Από την άλλη, φανταστείτε την αποδεικτική αμηχανία του Descartes, την αισθησιοκρατική εμπειρία του Lock και την σκληρή αθεΐα του Dawkins, σε τι αδιέξοδο θα έφταναν, αδυνατώντας να ερμηνεύσουν, αποδείξουν, πιστέψουν στο θαύμα της γέννησης του Θεού στη μήτρα μιας γυναίκας.
Αλήθεια, μπορεί μία γυναίκα να γεννήσει τον Θεό; Ο απερινόητος, ακατάληπτος, άφραστος, ακατανόητος, αχώρητος Θεός του αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού, ο Θεός στον οποίο ταιριάζει το «μη είναι», κατά Μάξιμο Ομολογητή, πώς είναι δυνατόν να χωρέσει στη μήτρα μιας γυναίκας; Ο άκτιστος Θεός συνδέεται με τον κτιστό άνθρωπο; Φιλοξενείται στη φθαρτή και κτιστή πραγματικότητα των όντων; Τότε, δεν είναι άκτιστος ο Θεός. Και, φυσικά, στην περίπτωση αυτή είναι κτίσμα, όπως ο άνθρωπος.
Οι παραπάνω ερωτήσεις, μην σας σκανδαλίζουν. Είναι ερωτήσεις που ο κάθε άνθρωπος εκφράζει, προκειμένου να φτάσει στην αλήθεια των πραγμάτων, και να την αναζητήσει μέσα από «στοχασμούς και υποθέσεις» όπως λέει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Είναι αλήθεια, πως ο ανθρώπινος νους δεν καταφέρνει να χωρέσει το αχώρητο του Θεού, και στην περίπτωση μας τη γέννηση του από μία γυναίκα. Το ότι, όμως, ο νους δηλώνει αδυναμία να κατανοήσει γεγονότα που βρίσκονται πέρα από την αντίληψη του, δεν σημαίνει ότι δεν υφίστανται όσα εκείνος δεν δέχεται.
Εκείνος που αμφισβήτησε το γεγονός της Θεομητρότητας της Παναγίας, δηλαδή το γεγονός ότι γέννησε τον Θεό, ήταν ο Νεστόριος. Δεν παύουν και σήμερα, όμως, ορισμένοι να αμφισβητούν τη θεομητρότητα της Παναγίας και να αρνούνται το γεγονός της σάρκωσης του Θεού Λόγου. Έλεγε, λοιπόν, ο Νεστόριος: «Την Μαρία κανείς να μην την αποκαλεί Θεοτόκο, γιατί η Μαρία ήταν άνθρωπος, από άνθρωπο δε είναι αδύνατο να γεννηθεί ο Θεός». Για τον Νεστόριο «τα ομοούσια τίκτουν ομοούσια», πώς θα ήταν, επομένως, δυνατόν μία γυναίκα που δεν έχει την ίδια ουσία με τον Θεό, να γεννήσει τον Θεό; Γράφει, επίσης τα εξής: «Έχει ο Θεός μητέρα; … δεν γέννησε η Μαρία Θεό, δεν γέννησε το κτίσμα το άκτιστο, δεν γέννησε ο Πατέρας τον Θεό Λόγο δια της Παρθένου». Μάλιστα φτάνει στο σημείο, ειρωνευόμενος, να λέει πως προκαλείται γέλιο όταν κάποιος ομολογεί πως ο Θεός γεννήθηκε από την Μαρία.
Έρχεται, στο σημείο αυτό, τώρα, ο άγιος Πρόκλος Κων/πόλεως και θέτει το ζήτημα στη βάση των πρωτοβουλιών, λέγοντας πως «μία άνθρωπος δεν μπορεί να γεννήσει τον Θεό, αλλά ένας Θεός μπορεί να γεννηθεί από γυναίκα». Αλλά και ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, που έδωσε μεγάλο αγώνα για τον όρο «Θεοτόκος» στην Γ’ Οικουμενική Σύνοδο (431 μ. Χ.), σημειώνει πως ο αχώρητος Θεός έδωσε τον Εαυτό Του να χωρέσει στη μήτρα της Παρθένου. Είναι προφανές, πως η πρωτοβουλία της σάρκωσης δεν ανήκει στην Παναγία, δεν αποφασίζει να γεννήσει η ίδια τον Θεό, δεν το πράττει με τις δικές της δυνάμεις. Δεν έχει τέτοια θέληση για δύναμη, για να θυμηθούμε λίγο τον Νίτσε. Η πρωτοβουλία ανήκει στον Θεό! Μα, θα αναρωτηθεί κάποιος, καταλύονται οι νόμοι της φύσης; Ναι, ο Θεός καταλύει τους νόμους της φύσης, οι οποίοι δεν βρίσκονται πάνω από τον Θεό, αλλά ο Θεός τους δημιούργησε. Γι’ αυτό και η αγία μας Εκκλησία, την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ψάλλει «νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι, ἐν σοί Παρθένε ἄχραντε».
Οι μέρες που διανύουμε, είναι μέρες πικρές, σκληρές, έχουν πολλές δοκιμασίες και ο άνθρωπος βάλλεται συνεχώς από λογισμούς, από προβλήματα, και πολλές φορές φτάνει σε αδιέξοδα, χωρίς να υφίσταται ελπίδα. Τα δογματικά θέματα, έχω την αίσθηση πως απασχολούν τους λίγους. Τί τον ενδιαφέρει τον άλλον αν η υπόσταση και το πρόσωπο ταυτίζονται ως όροι στους Καππαδόκες, ποια η σημασία των όρων «ουσία», «φύση», «ενέργεια» που σχετίζονται με τον Θεό, αν η Παναγία καλείται Θεοτόκος ή όχι, το αν μιλούμε αποφατικά για τον Θεό ή όχι κ.ο.κ.. Έως ένα σημείο, πιστεύω πως ο άνθρωπος έχει δίκιο να μην ασχολείται με τις λεπτομέρειες τέτοιων θεμάτων. Υφίσταται, παρόλα αυτά, και μία άλλη ανάγνωση των πραγμάτων.
Εξηγούμαι. Αν, για παράδειγμα, η Παναγία δεν γέννησε τον Θεό αλλά έναν «θεοφόρο άνθρωπο», κατά Νεστόριο, τότε πώς είναι δυνατόν να επιτευχθεί η σωτηρία του ανθρώπου, αφού ο θεοφόρος άνθρωπος δεν είναι Θεός; Θεοφόροι είναι και οι άγιοι. Άλλο παράδειγμα. Ο Άρειος ομολογούσε πως ο Υιός και Λόγος του Θεού είναι κτίσμα. Αν είναι κτίσμα, δεν έχει θεότητα, κι αν δεν έχει τη θεότητα, τότε δεν μπορεί ο Υιός του Θεού να λυτρώσει τον άνθρωπο. Πέρα, λοιπόν, από το γεγονός ότι με τις αιρετικές κακοδοξίες, αλλοιώνεται το πρόσωπο του Θεού, της Θεοτόκου, είναι αδύνατη η σωτηρία του ανθρωπίνου γένους, καθώς οι αλλοιώσεις αυτές απαγορεύουν το μυστήριο της σωτηρίας. Αν ο Χριστός είναι κτίσμα, κατά Άρειο, τότε η Παναγία δεν γέννησε τον Θεό. Κι αν η Παναγία δεν γέννησε τον Θεό, τότε δεν είναι Θεοτόκος αλλά «ανθρωποτόκος», όπως έλεγε ο Νεστόριος.
Η Παναγία δεν γέννησε έναν θεοφόρο άνθρωπο. Γέννησε τον αχώρητο Θεό. «Με το κάλλος της έλκυσε τον έρωτα του Θεού προς τους ανθρώπους», όπως γράφει σε βιβλίο του ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεος. Ας το φωνάξουμε, επιτέλους, δυνατά, πολύ δυνατά, κι ας θέσουμε δια στόματος των Πατέρων της Εκκλησίας, τέλος στις αμφισβητήσεις περί έρωτος του Θεού προς τον άνθρωπο. Το λέει ο Συμεών Ν. Θεολόγος, το λέει ο Μάξιμος Ομολογητής, το λέει ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, το λέει ο Μ. Φώτιος, πως ο Θεός έχει έρωτα προς τον άνθρωπο. Ο Τριαδικός Θεός δεν είναι ο θεός της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας που δεν μπορεί να συσχετιστεί με τον άνθρωπο, αφού ο έρωτας για τους νεοπλατωνικούς, δηλώνει έλλειψη, έλλειψη που ένας Θεός ως τέλειο ον είναι αδύνατο να έχει. Ο έρωτας, οδήγησε τον Θεό στην κένωση και πρόσληψη της ανθρώπινης φύσης, χωρίς όμως την αμαρτία. Ο έρωτας αυτός, οδηγεί τον άνθρωπο να λατρεύει τον Θεό και να τιμά την Θεοτόκο.
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος