Ελευθέρωσε το μυαλό σου και σκέψου . . .
«Ξύπνησα νωρίς και σκεφτόμουνα, όπως από καιρό πριν, προσπαθώντας να βρω έναν τρόπο εξηγήσεως, του συνδυασμού των λέξεων του τίτλου, εν σχέση με την υποκρυπτομένη διάθεση να πω, όσα ήθελα να πω». Δανείζομαι αυτά τα λόγια του λογοτέχνη και ζωγράφου Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, προκειμένου να ανοίξω την πόρτα μιας εισαγωγής στον ενδόμυχο κόσμο της αυτογνωσίας και του έρωτα για τη συνεχή αυτοανακάλυψη μας. Και η ανακάλυψη αυτή απαιτεί συνείδηση και πάθος. Αλλιώς δεν θα ανακαλύψεις ποτέ ποιος είσαι, τους στόχους της ζωής σου, τον προορισμό σου και τη θέληση για να παλέψεις με κάθε τι που σε απομακρύνει από τη θέα και βίωση του παραδείσου, τη μέθεξη με το θείο, την κοινωνία με τον συνάνθρωπο.
Ο όρος αυτογνωσία είναι όρος σύνθετος. Προέρχεται από τις λέξεις «αυτός» και «γνώσις» (αυτογνωσία ‹ αυτός + γνώσις) και σημαίνει τη γνώση του εαυτού μας, των αρετών και αδυναμιών μας. Ο όρος έρωτας είναι η ίδια η ζωή. Δεν θα τον εξηγήσουμε όμως γιατί ποτέ δεν μπορείς ικανοποιητικά να περιγράψεις κάθε όμορφο συναίσθημα που αναστατώνει ψυχή και σώμα.
Έρως αυτογνωσίας. Ο δρόμος για να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Αν έχεις πάθος είναι δρόμος ερωτικός. Δρόμος ερωτικός γιατί καίγεσαι να δεις ποιος είσαι, να δεις την άσχημη πλευρά του εαυτού σου, να διορθώσεις ότι σε αποξενώνει και απογυμνώνει ηθικά κι οντολογικά. Οτιδήποτε σε απομακρύνει από τους ανθρώπους μα και από το Θεό. Ο έρωτας αναδύεται στην πιο άγια και εξαίσια μορφή του και κατευθύνεται με αίσθημα ταπείνωσης προς τον εαυτό σου (όχι εγωκεντρικά), τον Θεό και τον συνάνθρωπο σου. Θυμάμαι τα λόγια του Έλληνα λογοτέχνη Γ. Θεοτοκά που έλεγε «η ψυχή του ήταν συνεπαρμένη από έρωτα για καθετί μεγάλο και ηρωικό». Έτσι λοιπόν πως γίνεται η ψυχή σου να μην έχει έρωτα για κάθε τι που την ανυψώνει σε πνευματικές ατμόσφαιρες αγιοπνευματικών εμπειριών του χθες, του σήμερα και του αιωνίου; Στην αύρα της ατέρμονης ενορχήστρωσης μυσταγωγικών ανατάσεων που το ψυχικό κάλλος ευωδιάζει παράδεισο. Και η αυτογνωσία είναι ηρωική διαδικασία, γιατί μάχεσαι ενάντια σε κάθε τι που αλλοιώνει και ασχημαίνει τη φύση σου. Και η φύση του ανθρώπου πλάστηκε για κάθε τι όμορφο και υψηλά ιδανικό για τη ζωή μας.
«Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις». Έτσι λοιπόν κι ο σημερινός μας δρόμος έχει απ’ όλα. Περιπέτειες, γνώσεις, συγκρούσεις, απογοητεύσεις, χαρές, ανατάσεις, εκρήξεις, ποιότητα και βάθος. Η αγωνία για την ανακάλυψη ενός εαυτού που τις περισσότερες φορές σε εκπλήττει και σε προβληματίζει, αφού έχει να κάνει με το σκούριασμα της θέλησης για αλλαγή, στο παράθυρο του χρόνου. Δεν είναι ευχάριστο να εισέρχεσαι με τη λαμπάδα της ευσυνειδησίας στα πιο δύσκολα, απόμακρα, σκοτεινά, υποσυνείδητα μονοπάτια ενός εσωτερικού κόσμου που κρύβει σκέψεις, προαιρέσεις, όνειρα. Όμως είναι αναγκαία η γνώση του εαυτού, για να δεις ποιος είσαι. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφερόμενος στη σπουδαιότητα της γνώσης, γράφει πως «η γαρ γνώσις φως εστί της ψυχής∙ το έμπαλιν η άγνοια σκότος».
Το ταξίδι της γνωριμίας του εαυτού μας δεν είναι ευχάριστο πάντοτε. Κι αυτό διότι το να γνωρίσεις και αναγνωρίσεις τον εαυτό σου είναι επίπονο. Όπως απάντησε ο Χείλων, ένας από τους επτά σοφούς της ελληνικής αρχαιότητας στην ερώτηση «τι το χαλεπώτατον;», δηλαδή «ποιο είναι το δυσκολότερο;», «το γιγνώσκειν εαυτόν», δηλαδή να γνωρίζεις τον εαυτό σου. Θα αρνηθείς καταστάσεις, δεν θα θες να συμβιβαστείς με το ρεαλισμό της ζωής και θα αγχώνεσαι να ξεφύγεις από αυτό που δεν θες να βλέπεις στον καθρέφτη. Σωστά λέει εξάλλου ο Σουηδός συγγραφέας Tito Colliander στο βιβλίο του « Ο δρόμος των ασκητών», πως «ο αγώνας που αναλαμβάνεις τώρα είναι εξαιρετικά δύσκολος∙ οι δυνάμεις σου είναι ανθρώπινες και γι’ αυτό πάρα πολύ ανεπαρκείς για να τα βγάλουν πέρα σ’ έναν τέτοιο αγώνα». Τα ταξίδια μας όμως θα γεμίσουν της ψυχής τους πόθους με εμπειρίες που θα μας ωριμάσουν.
Αν θες να γνωρίζεις ποιος είσαι και που βαδίζεις δεν έχεις παρά να κάνεις την αυτογνωσία σου. Να ψάξεις μέσα σου απαλλαγμένος από υποκρισίες και πάθη και ντυμένος με τον χιτώνα της ειλικρινής διάθεσης, να ξεριζώσεις τα αρνητικά ζιζάνια και να φυτέψεις τα άνθη της αγάπης, της πίστης και της ελπίδας. Να μυηθείς στα λόγια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου που έλεγε «ένδον σκάπτε, ένδον η πηγή του αγαθού και αεί αναβλύειν δυναμένη, εάν αεί σκάπτεις». Η αυτογνωσία σε οδηγεί να γνωρίσεις ποιος είσαι, να γνωρίσεις την πηγή της δημιουργίας σου, τον Δημιουργό μου, το σκοπό ύπαρξης σου, τον προορισμό σου.
Η αυτογνωσία δεν είναι μία διαδικασία μονομερής, αλλά κενωτική και πληρωτική, μία προσπάθεια που διαχέει τους καρπούς της όχι μόνο στον ίδιο μας τον εαυτό, αλλά και στους άλλους, καθορίζοντας τη σχέση μας με το όλον. Χρειάζεται όμως να χαρακτηρίζεται από μεσότητα. Όπως δίδασκε εξάλλου ο ρήτορας Ισοκράτης «ποτέ μην έχεις μεγάλη ιδέα για τον εαυτό σου, αλλά και ποτέ μην περιφρονήσεις τον εαυτό σου». Δεν υπάρχει ομορφότερο και ιδανικότερο από το να γνωρίζεις ποιος είσαι. Να βλέπεις στον καθρέφτη όχι τι θα ήθελες να είσαι, αλλά ποιος είσαι πραγματικά. Εκείνος με τα θετικά, μα και με τα αρνητικά του στοιχεία. Κι αν δεν αναγνωρίζεις κάθε αρνητικό στοιχείο του εαυτού σου, τουλάχιστον γνωρίζεις πως κάτι σε απασχολεί, σε πληγώνει, εσένα και τους γύρω σου. Κι αυτό το αίσθημα ξεπηδά από τη φυσική συνείδηση που έχουν όλοι οι άνθρωποι και για την οποία κάνει λόγο ο απόστολος Παύλος, ανεξαρτήτως θρησκευτικής, κοινωνικής, οικονομικής, πολιτισμικής τάξης. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής δογματικής Ν. Ματσούκας γράφει σχετικά για την καλή και κακή αυτογνωσία τα παρακάτω: «Με άλλα λόγια η αυτογνωσία, δηλαδή η γνώση της οικείας φύσης, δεν αφορά απλώς την κατάσταση της ανθρώπινης φύσης, τα δώρα του και τη δεκτικότητα του, αλλά και τη σχέση του προς τον ζωοδότη Θεό. Η κακή αυτογνωσία συγχέει τη γνώση των ορίων της κτιστότητας – επομένως είναι γνώρισμα ατέλειας και έλλειψης προόδου στη σχέση – και οδηγεί σε μια πέρα για πέρα εσφαλμένη εκτίμηση».
Πέρα από το γεγονός της δυσκολίας της ακραιφνούς γνώσης του εαυτού μας, η αυτοανακάλυψη αυτή είναι μία εξελικτική πορεία. Δεν γεννιέσαι με ένα έτοιμο διαμορφωμένο χαρακτήρα, πόσο μάλλον σταθερό, αλλά στο διάβα της ζωής, διαβαίνεις μονοπάτια που σε ολοκληρώνουν σαν άνθρωπο ή σε αυτοκτονούν. Αυτό έλεγε κάποτε και ο Γερμανός ποιητής και φιλόσοφος Γκαίτε, πως «ο άνθρωπος δεν είναι ό,τι γεννιέται, αλλά ό,τι γίνεται». Και τα καθημερινά ερεθίσματα που δέχεται τον ωριμάζουν πνευματικά μέσα από την αισθητική της υπαρξιακής ολοκλήρωσης ή τον καθιστούν πρόσωπο ενός εγωκεντρικού λαβύρινθου λόγων και έργων. Και πνευματική ωριμότητα σύμφωνα με τον γέροντα Παΐσιο είναι «να πιστέψουμε ότι δεν κάνουμε τίποτε∙ μόνο μέσα στην ταπεινή κατάσταση της απογοητεύσεως από τον εαυτό μας, κρύβεται η καλή πνευματική κατάσταση». Όσο κι αν οι λόγοι αυτοί ενός αγίου ανθρώπου δείχνουν μία απαξίωση της ανθρώπινης φύσης, εντούτοις αποτελούν σκάλα προς τον ουρανό καθώς ο Χριστός δίδαξε στην παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου πως «όποιος υψώνει τον εαυτό του θα ταπεινωθεί, και εκείνος που ταπεινώνει τον εαυτό του θα υψωθεί».
Ιδιαίτερα ο σύγχρονος άνθρωπος μέρα με τη μέρα αλλάζει συνεχώς. Και αυτό είναι αναπόφευκτο, αφού δέχεται νέα ερεθίσματα που επηρεάζουν και μεταβάλλουν το χαρακτήρα του. Απόρροια αυτών των αλλαγών, είναι ο ίδιος να μην γνωρίζει πολλές φορές ποιος είναι αφού η ζωή του χρωματίζεται με ποικίλες και πολλές φορές αλλοπρόσαλλες σκέψεις και διακατέχεται από ανάμεικτα συναισθήματα που διαμορφώνουν αναλόγως τον εσωτερικό του ψυχισμό, βλέποντας μέσα του πολλούς εαυτούς. Είναι αυτό που έχει γράψει ο Αμερικανός ποιητής του 19ου αιώνα Carl Sandburg, πως δηλαδή «υπάρχουν δέκα διαφορετικοί άνθρωποι μέσα μου, και δεν ξέρω ούτε καταλαβαίνω κανέναν από αυτούς».
Κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να έχει έναν σταθερό χαρακτήρα. Αλλά για να πετύχει να έχει μία καλή αυτογνωσία και μία σταθερότητα στο χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του, χρειάζεται μεγάλη ωριμότητα. Ωριμότητα πνεύματος. Ο πνευματικός άνθρωπος έχει εργαστεί μυστικά και αθόρυβα στη σιωπή των δακρύων και στις καταιγίδες της ψυχής. Ώστε ακόμη και στις δύσκολες καταστάσεις, ακόμη κι όταν αδικείται, να μπορεί να παραμένει προσηλωμένος στο βίωμα της αγάπης, της ταπείνωσης, της συγχωρητικότητας. Από την άλλη υπάρχουν άνθρωποι που έχουν πολύ καλά στοιχεία στη ζωή τους, έχουν καλή προαίρεση για τον άλλον, έχουν ευαισθησίες, ψυχικά χαρίσματα, όμως κάποιες καταστάσεις τους κάνουν άλλους ανθρώπους κι εκεί επικρατεί ο θυμός και η οργή.
Λάθη κάνουμε όλοι. Σημασία έχει στη ζωή να αγαπάς τον άλλον για τα λάθη του, για την καλή προαίρεση και μετάνοια που σου δείχνει. Να μην τον αδικείς και κρίνεις από ένα άσχημο γεγονός για το οποίο δείχνει μετάνοια και θέλει να διορθώσει τα λάθη του. Μην φοβηθείς ποτέ τον άνθρωπο που παραδέχεται τα λάθη του και μάχεται να διορθωθεί. Να φοβάσαι εκείνον που δεν θέλει να γνωρίσει τον εαυτό του, εκείνον που υποκρίνεται. Ο άνθρωπος που θέλει να γνωρίσει τον εαυτό του, πολλές φορές τον μισεί γιατί βλέπει στα λάθη του εκείνο που δεν είναι. Όταν έχει συναίσθηση της αμαρτωλότητας του, των λαθών και των παθών του, και ιδίως όταν μετανοεί με νου, ψυχή και καρδιά, μεταμορφώνεται σε άνθρωπο της αγάπης, της θυσίας, της κατανόησης.
Η φιλοσοφική και θρησκειολογική γραμματεία, έχει εμπλουτίσει τις σελίδες με πλήθος αναφορών στον όρο «αυτογνωσία» που αποτελεί μέγα κεφάλαιο στη ζωή του ανθρώπου. Ανέκαθεν ο άνθρωπος κάθε εποχής, φυλής, θρησκείας, φιλοσοφούσε για να γνωρίσει τον εαυτό του, τον δημιουργό του, τον κόσμο, τη φύση. Να ανακαλύψει τι είναι και προς τα πού βαδίζει. Η εισαγωγή του ανθρώπου στον μέσα του εαυτό, είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο. Η καθολικότητα της ανάγκης για αυτογνωσία, εντοπίζεται στον Αριστοτέλη που έγραψε στα «Μεταφυσικά» του πως «πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει», δηλαδή «όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση».
Ο μάντης και φιλόσοφος θεός Απόλλωνας δίδασκε λέγοντας «γνώθι σαυτόν». Ένας όρος αυτοενδοσκόπησης, αυτοκάθαρσης. Μία προσπάθεια πνευματικής ανόδου και ηθικής τελειοποίησης. Είναι μία συνεχή αγωνία για το ειδεχθές προσωπείο που εγκλωβίζει πνευματικά την ψυχή και με μία ειδωλολατρική αφαίμαξη, απογυμνώνει κάθε τι άγιο και πνευματικό αισθητήριο της. Είναι ο κατώτερος μας εαυτός, για τον οποίο ο Σωκράτης έλεγε «σοφία είναι να νικήσουμε τον κατώτερο εαυτό μας, ενώ άγνοια να νικηθούμε από αυτόν». Από την άλλη ο Ηράκλειτος έλεγε «εδιζησάμην εμεωυτόν», δηλαδή «αναζήτησα τον εαυτό μου».
Ο πρώτος διδάσκαλος της αυτογνωσίας υπήρξε ο Πυθαγόρας, ο οποίος επέβαλε πρακτικά στους μαθητές του την άσκηση της αυτογνωσίας. Κι αυτό μέσα από την εφαρμογή των αρετών της ευσέβειας, της τιμής προς τους γονείς, της εγκράτειας, της δικαιοσύνης, της λιτότητας, της προσευχής, της καθάρσεως του σώματος και της ψυχής. Έλεγε χαρακτηριστικά πως «από τη στιγμή που κάποιος έχει συναίσθηση του κακού που έκανε, από τότε αρχίζει η διαδικασία της βελτίωσης του». Να τι έγραφε ο μεγάλος αυτός φιλόσοφος για την πρακτική εφαρμογή της αυτογνωσίας: «Μη δεχθείς ποτέ στα μάτια σου τον ύπνο πριν εξετάσεις προσεκτικά ένα ένα τα έργα της ημέρας εκείνης ρωτώντας τον εαυτό σου: σε ποια έσφαλα; Τι καλό έκανα; τι έπρεπε να κάνω και το παρέλειψα; Αφού αρχίσεις από το πρώτο έργο της ημέρας προχώρα μέχρι και το τελευταίο. Έπειτα από τον έλεγχο να επιπλήττεις (καταδικάζεις) τον εαυτό σου για τις κακές πράξεις, για δε τις καλές να ευχαριστιέσαι ολόψυχα. Μ’ αυτά ασχολήσου, αυτά μελέτα με προσοχή, αυτά είναι ανάγκη να αγαπήσεις με ζήλο. Τα σχόλια περιττεύουν». Τι υπέροχο ηθικό ύψος αναβλύζει από τους λόγους αυτούς.
Αν οι άνθρωποι αγωνίζονταν να εξερευνήσουν τα μύχια της ψυχής τους, τότε δεν θα δυσκολευόταν τόσο πολύ ο Έλληνας φιλόσοφος Διογένης της Σινώπης να συναντήσει ανθρώπους στην κοινωνία του 4ου αιώνα π.Χ.. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος συχνά κυκλοφορούσε την ημέρα με ένα αναμμένο φανό. Όταν τον ρωτούσαν «γιατί κρατάς φανό ημέρα;», αυτός απαντούσε «ψάχνω να βρω τίμιους ανθρώπους». Μάλιστα έλεγε πως έβλεπε μόνο κατεργάρηδες και αχρείους.
Σκεφτήκατε άραγε κάποια στιγμή πως μία τέχνη μπορεί να σχετίζεται με τη διαδικασία της γνωριμίας του εαυτού μας; Ας ταξιδέψουμε για λίγο στην Ιαπωνία εκεί όπου «η εξάσκηση στην τοξοβολία καθώς και στις άλλες τέχνες δεν αποτελεί μόνο άθλημα,, αλλά αποβλέπει στην απόκτηση της συνείδηση δια της επαφής με την ύστατη αλήθεια», όπως γράφει ο Ιάπωνας συγγραφέας Daisetsu Teitaro Suzuki. «Ο δρόμος του ZEN είναι η γνώση του εαυτού. Η γνώση του εαυτού σε πηγαίνει πέρα από τον εαυτό. Πέρα από τον εαυτό κάθε τι σε αφυπνίζει. Κάθε τι σε αφυπνίζει ζώντας χωρίς προσκόλληση στο σώμα και τον νου, τον δικό σου και των άλλων», δίδασκε ο Ιάπωνας Βουδιστής του 13ου αιώνα μ.Χ. και δάσκαλος του ZEN Dogen Zenji.
Ο ορθόδοξος ανθρωπισμός που αναδύεται από την θεολογία της αγάπης και της μετάνοιας, από την αρχή επικεντρώθηκε στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ξεχωριστός από τα υπόλοιπα δημιουργήματα του Θεού, πλάστηκε για να γίνει θεός, να θεωθεί κατά χάριν. Κι αυτό πάλι μέσα από την ελευθερία που του έδωσε ο Θεός. Έτσι ο άνθρωπος επιλέγει ελεύθερα τα μονοπάτια που θα διαβεί, όμως είναι και ο ίδιος υπεύθυνος για τον τρόπο χρήσης αυτής τη ελευθερίας. Μέσα από την αυτογνωσία του έχει τη δυνατότητα να παραμείνει αμετανόητος σε κάθε τι που ματώνει την ψυχή του και επηρεάζει τις σχέσεις του με το Θεό και τους ανθρώπους ή να εργαστεί σιωπηλά στο εργαστήρι της ψυχής που γεννά χαρά μέσα από τον πόνο, δάκρυα αγάπης μέσα από την ταπείνωση.
Αν θέλουμε να μιλήσουμε για αυτογνωσία στο χώρο της ορθόδοξης θεολογίας, ας διαβάσουμε τι μας λέει ο γέρων Παΐσιος: «Πνευματική ωριμότητα είναι να πιστέψουμε ότι δεν κάνουμε τίποτε. Μόνο μέσα στην ταπεινή κατάσταση της απογοητεύσεως από τον εαυτό μας κρύβεται η καλή πνευματική κατάσταση». Ο άνθρωπος της ταπείνωσης, των δακρύων, της συναίσθησης του τίποτε, είναι ο άνθρωπος που γνωρίζει ποιος είναι. Είναι εκείνος που θα υψωθεί όταν δει μέσα του την ασχήμια που κρύβεται. Είναι η ψυχή εκείνου που έχει ποτιστεί με το αίμα της απάθειας και της κακίας, η καρδιά εκείνου που τα αγκάθια της αμαρτίας ματώνουν τα άνθη της αγάπης και που πλέον τα χρώματα τους δεν ευωδιάζουν. Ο όσιος Μακάριος της Όπτινα γράφει σχετικά: «εξέτασε προσεκτικά τις κινήσεις της καρδιάς σου, παρατήρησε τις περιπλοκές των λογισμών σου, εξιχνίασε τις προθέσεις και τα βαθύτερα κίνητρα όλων των λόγων, των έργων και της συμπεριφοράς σου. Καλό θα ήταν να κάνεις έναν έλεγχο και στα κείμενα που γράφεις. Ίσως αυτό σε βοηθήσει να δεις καθαρότερα το βαθμό της πνευματικής σου φτώχειας. Ίσως αυτό να ταπεινώσει την έπαρση του νου σου».
Κάποτε ο Λιβανέζος ποιητής και φιλόσοφος Χαλίλ Γκιμπράν έγραφε:
«Κι είπε ένας άντρας, μίλησε μας για την Αυτογνωσία
Κι αυτός απάντησε λέγοντας:
Η καρδιά σας γνωρίζει σιωπηλά τα μυστικά της μέρας και της νύχτας.
Όμως τ’ αυτιά σας διψούν για της γνώσης τον ήχο που σκορπίζει η καρδιά.
Πρέπει να ντύσετε με λόγια αυτό που πάντα ήταν ντυμένο με τη σκέψη.
Πρέπει με τ’ ακροδάχτυλα να χαϊδέψετε τ’ ολόγυμνο κορμί των ονείρων σας.
Έτσι να γίνει πρέπει.
Η κρυμμένη πηγή της άνοιξης που φωλιάζει μες στην ψυχή σας,
Πρέπει ν’ αρχίσει να κυλά μουρμουρίζοντας προς την θάλασσα.
Κι ο θησαυρός του ατέλειωτου βάθους πρέπει να βγει στο φως.
Όμως μην πέσετε στο σφάλμα να ζυγιάσετε τον άγνωστο θησαυρό σας.
Κι ούτε να ψάξετε μ’ ένα ραβδί στα βάθη της γνώσης.
Ο μέσα κόσμος είναι μια θάλασσα ανυπόταχτη κι αμέτρητη.
Μην πεις «εύρηκα το μονοπάτι της ψυχής».
Είναι καλύτερα να πεις, «συνάντησα την ψυχή να περπατά πάνω στο μονοπάτι μου».
Σημείωση: «Έρως αυτογνωσίας» καλείται η ραδιοφωνική εκπομπή που θα παρουσιάζει κατά το έτος 2012 – 2013 ο γράφων. Η εκπομπή θα μεταδίδεται κάθε Πέμπτη 7.30 μ.μ. – 8. μ.μ. από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό «ΑΓΙΟΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΟΣ» της Ιεράς Μητροπόλεως Τρίκκης και Σταγών, στους 102 FM.
.