Άλλο ένα ταξίδι ξεκινάει. Το πιο δύσκολο. Να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Και πιστεύω πως κανείς μας δεν γνωρίζει τον εαυτό του όσα χρόνια κι αν περάσουν. Οι μπόρες και καταιγίδες της ζωής, δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο αυτή την αγωνία της αυτοανακάλυψης, της θέλησης για επιβεβαίωση ενός εαυτού που γνωρίζει μόνο να αυτοϊκανοποιείται σε κόσμους γυάλινης κοινωνικότητας παρά να σκάβει ενδόμυχα ξεριζώνοντας πάθη και αμαρτίες.
Λυπάμαι που το λέω, όμως νιώθω πως όσο μεγαλώνουμε και γνωρίζουμε τις πολυδιάστατες πτυχές της ζωής που χάνονται σε λαβύρινθους σκέψεων, επιθυμιών, αρχών, αξιών, πόθων, τόσο περισσότερο βυθιζόμαστε στη γνώση της ανυπαρξίας μας. Γνωρίζοντας εαυτούς που βασίζονται στις αρετές της αγάπης, της ειλικρίνειας, της θυσίας, της ταπείνωσης και που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα μας. Γνωρίζοντας εαυτούς που δεν θέλουμε να «ντυθούμε», όμως αποτελούν την εύκολη λύση στα όσα ηθικά αδιέξοδα έχουμε βρεθεί στη ζωή μας∙ εαυτούς που υπαγορεύουν την υπέρβαση του καλού μας εαυτού που κουράστηκε να συμβιβάζεται με τις επιταγές της ηθικής, σε ένα κόσμο όπου ο παρά φύσιν βιασμός της προσωπικότητας, θεωρείται φυσιολογικός.
«Ποιοι είμεθα; Θα μπορέσουμε ποτέ να το μάθουμε; Ή είμεθα μια άβυσσος που δεν θα μπορέσουμε να βυθομετρήσουμε ποτέ τον πυθμένα της;». Αυτά είναι τα λόγια ενός ανθρώπου με σπουδές στις πολιτικές επιστήμες, στη θεολογία και την ψυχολογία, του π. Φιλόθεου Φάρου, ο οποίος μέσα από την ανακάλυψη του εαυτού, βασανίζεται από τα παραπάνω ερωτήματα. Η τραγικότητα εντοπίζεται στο γεγονός ότι ποτέ δεν θα μπορέσουμε να μάθουμε ποιοι είμαστε. Κι αυτό διότι «είναι μέσα στην αναστάτωση του χάους που ανακαλύπτουμε τι είμαστε, αν είμαστε κάτι», όπως θα πει ο αμερικανός συγγραφέας Orson Scott Card. Το ταξίδι μας σήμερα ήδη ξεκίνησε, αλλά η αίσθηση του νου βυθίζεται στον πυθμένα της ψευδαίσθησης του εαυτού κι όχι της αληθινής γνώσης του που είναι θέμα συνειδησιακό. Βυθιζόμαστε.
Η αυτογνωσία πλησιάζει εξελικτικά την ωριμότητα. Κινείται προς εκείνη και θέλγεται από το επιβλητικό και σταθερό σε αξίες, της φύσεως της. Γι’ αυτό και ο πανεπιστημιακός καθηγητής Ιωάννης Κορναράκης γράφει πως «η αυτογνωσία έχει αναγνωρισθεί από καιρό σαν το πιο δύσκολο εγχείρημα του ανθρώπου στην περιοχή της κατακτήσεως της πνευματικής ωριμότητος. Είναι αλήθεια, που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, ότι όσο πιο πολύ γνωρίζει το άτομο τον εαυτό του, υπό ορισμένους φυσικά όρους, τόσο περισσότερο ωριμάζει ψυχολογικά και πνευματικά». Πέραν της αυτογνωσίας υπάρχει και η ετερογνωσία. Η γνώση του άλλου. Πώς όμως θα μιλήσει κάποιος για τον άλλον, τη στιγμή που δεν γνωρίζει ποιος είναι; Τη στιγμή που η μία απογοήτευση για τον εαυτού του, διαδέχεται την άλλη κ.ο.κ.; Ο Σουηδός ψυχολόγος και ψυχίατρος Carl Jung παρατηρεί πως «κατανοούμε τους άλλους μόνο στο ίδιο μέτρο στο οποίο κατανοούμε τον εαυτό μας». Κάτι ανάλογο λέει και ο γέρων Σιλουανός με τα λόγια του γέροντος Σωφρονίου: «Έκαστος των ανθρώπων βλέπει εις τους άλλους εκείνο μόνον, το οποίον εις την πνευματικήν του πείραν εγνώρισε περί εαυτού του ιδίου. Διά τούτο η στάσις του ανθρώπου έναντι του πλησίον είναι ασφαλές σημείον του βαθμού αυτογνωσίας εις τον οποίον έφθασε».
Δυστυχώς ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θέλει να διαπρέψει στην τέχνη της αυτογνωσιακής τοξοβολίας όπου στοχεύει όχι ενάντια στον εαυτό του, αλλά μέσα του. Αρέσκεται να αναζητά το χρήμα, την ηδονή σωμάτων με αυτοσκοπό την ικανοποίηση τους, καταργώντας την αισθητική ωραιότητα του έρωτα που αναδεικνύει τη συναισθηματική υπερβατικότητα που γεννά εδώ και αιώνες η μέθεξη στο άγιο κι ερωτικό συνεκτικό στοιχείο της ζωής και που ενώνει σώματα και ψυχές. Η ωφελιμιστική του διάθεση σκορπά αγωνία στην ψυχή που αγωνιά για την κατεύθυνση της, στην καρδιά που ξέχασε να αγαπάει Θεό, συνάνθρωπο και φύση, και στο νου που σκότισε με λησμονιά την όμορφη σκέψη. Αντί λοιπόν να επιδιώκει την ανάδειξη της αληθινής γνώσης «του τι είναι», δημιουργεί μία ειδωλολατρική αυτοανακάλυψη, που θάβει στον τάφο της υπαρξιακής κραυγής ότι ωραιότερο πλάστηκε για να βιώσει το φως της θαβώρειας μεταμόρφωσης, τη γεύση της ουράνιας βασιλείας.
Ο άνθρωπος της σύγχρονης εποχής είναι ένας κουρασμένος προσκυνητής στα αξιοθέατα της ζωής. Μόνο που τα αξιοθέατα αυτά συνήθως έχουν άχρωμα χρώματα, κάτι σαν το γκρι και τις πιο πολλές φορές σαν το μαύρο. Μετά από πολλές καταιγίδες εμφανίζεται το ουράνιο τόξο της χαράς που στολίζει με αρχοντικά στολίδια την ψυχή του, την κάνει να πετάει ψηλά, πολύ ψηλά και να ατενίζει ό,τι έχει χτίσει με κόπους και θυσίες. Όμως και το ουράνιο τόξο πάλι γρήγορα σκεπάζεται από τα σύννεφα που απειλητικά απλώνονται στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου με σκοπό να αυτοκτονήσουν την ψυχή του. Ο άνθρωπος των ημερών μας, δεν εντοπίζει τις αγωνίες του στην εύρεση του εαυτού του, αλλά στους τρόπους επιβίωσης και αντιμετώπισης της καταθλιπτικής μανίας που σκότωσε ότι πιο όμορφο έχτισε ο πόθος του ανθρώπου για ένα μακρινό πέταγμα, την ελπίδα.
Αν περπατήσετε έξω και παρατηρήσετε τους ανθρώπους, οι περισσότεροι διακατέχονται από θλίψη. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τεχνικές μεθόδους για να νικήσουν την κατάθλιψη. Όμως αν κι αυτό είναι κάτι που μπορεί να βοηθήσει εκείνον που πάσχει, εντούτοις αφήνει τη γεύση ενός ανεκπλήρωτου πόθου, μιας σταθερής ίασης κι εκεί πάλι οι σκέψεις, οι φόβοι, ανακυκλώνονται χωρίς να ξεφεύγει ο ασθενής από τη θύελλα της θλίψης και της μελαγχολίας. Γράφει σχετικά ο καθηγητής της ψυχιατρικής Κωνσταντίνος Στεφανής και συντοπίτης μας: «Οι αρχικές υπέρμετρες προσδοκίες, ότι τα ψυχοφάρμακα θα θεράπευαν την ψυχική διαταραχή, όπως τα αντιβιοτικά διαψεύσθηκαν. Για την μεγάλη μάζα των ασθενών δεν έφεραν ποτέ ίαση, αλλά μόνο μία κατά μάλλον ήττον (δηλαδή ελάχιστη) σημαντική βελτίωση ή αναστολή των συμπτωμάτων». Ακόμη και το χαμόγελο των λιγοστών ανθρώπων, είναι ένα θλιμμένο χαμόγελο. Ο γέρων Πορφύριος θα μας έλεγε πως «όταν δεν ζεις με τον Χριστό, ζεις μέσα στη μελαγχολία, στη θλίψη, στο άγχος, στη στενοχώρια, δεν ζεις σωστά…ο άνθρωπος του Χριστού όλα τα κάνει προσευχή. Και τη δυσκολία και τη θλίψη, τις κάνει προσευχή».Πώς ο άνθρωπος λοιπόν με όλους αυτούς τους σταυρούς στη ζωή του, να καταφέρει να συγκεντρωθεί και να ψάξει να δει ποιος είναι, γιατί είναι, που βαδίζει;
Κάθε ανατροπή στη ζωή μας μπορεί να είναι δυσάρεστη. Όμως πέρα από τη θλίψη, το ψηφιδωτό της ζωής, ψηφιδωτό χαράς, λύπης, αγωνίας, φόβου, σωτηρίας, αγάπης, έρωτα, ανατρέπει ευχάριστα τη ζωή μας και ο άνθρωπος αρχίζει να βαδίζει σε δύσκολα μονοπάτια που παρόλα αυτά αναδύουν γλυκύτητα. Μία υπερβατική συναισθηματική έξαρση εκστατικού κάλλους που βυθίζει τη θλίψη στο έρεβος, σκοτώνει τη σιωπή των εγωιστικών δακρύων και ανασταίνει την ψυχή μέσα από την ανασκαφή των πιο όμορφων χαρισμάτων που ο χρόνος ξέχασε να ξυπνήσει. Και η συμφορά που υφίσταται η σύγχρονη κοινωνία, οφείλεται στην αδυναμία διαχείρισης της αγάπης. Και η σωτηρία από κάθε τι που διαρρηγνύει τη σχέση μας με τον εαυτό μας, τον συνάνθρωπο μας και το Θεό, έρχεται μέσα από την έκρηξη της αγάπης, της κατανόησης, της αναγνώρισης των λαθών μας, της συγχώρεσης και της συμπόρευσης.
Ο άνθρωπος αναζητά να βρει ποιος είναι, την πηγή της δημιουργίας του, τον ίδιο τον δημιουργό του, τον λόγο δημιουργίας του, τον σκοπό ύπαρξης του. Η αυτογνωσία του ανθρώπου συνδέεται άμεσα με τη γνώση εκείνου που τον δημιούργησε. Είναι η πηγή που οφείλει την ύπαρξη του∙ το σώμα του, την ψυχή του. Στο ταξίδι της αυτοανακάλυψης, ο άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει τη φιλοσοφία της ζωής και του θανάτου. Γράφει ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές και φιλοσόφους του 2ου αιώνα: «πιστεύω πως κάθε άνθρωπος αναπτύσσει κάποιες αντιλήψεις σχετικά με τη ζωή και το θάνατο. Και οι αντιλήψεις αυτές συνιστούν ήδη φιλοσοφία». Ζωή και θάνατος. Μία συνέχεια. Η κατάργηση του τέλους. Η ανατολή του αιωνίου. Και η ψυχή του ανθρώπου που συνεχίζει να ζει και μετά θάνατον, είναι εκείνη την οποία ο άνθρωπος οφείλει να βαπτίσει στα νάματα της θείας πίστης. Πόσο μεγάλη σημασία έχει στην αυτογνωσία η ψυχή του ανθρώπου; Το αναφέρει ο Γάλλος φιλόσοφος Rene Descartes, πως δηλαδή «ο εαυτός μας ταυτίζεται με την ψυχή μας». Εκεί λοιπόν επικεντρώνεται ο άνθρωπος. Να ομορφύνει την ψυχή του. Να ευωδιάζει με τη νοσταλγία του παραδείσου που σαν βεβαίωση και ύπαρξη ευωδιάζει το αιώνιο άγιο.
Ο άνθρωπος έχει πλαστεί από τον Θεό με ένα ιδιαίτερο χάρισμα, ένα θείο δώρο. Να κατευθύνει τη ζωή του ο ίδιος, κάνοντας ο ίδιος ό,τι θέλει, όπως θέλει και όπου θέλει. Από την άλλη στη ζωή του, εφαρμόζει και το θείο θέλημα. Όμως ποτέ μου δεν κατάφερα να κατανοήσω αυτή την ιδιόμορφη σχέση ανθρώπινης ελευθερίας και θείου θελήματος. Από τη μία ο άνθρωπος πλάστηκε ελεύθερος, αλλά ο Θεός επεμβαίνει στη ζωή του. Επειδή του Το ζητάμε ή επειδή θέλει να μας σώσει από επικίνδυνες καταστάσεις; Οι καταστάσεις όμως της ζωής είναι απόρροια της ελευθερίας του ανθρώπου ή του θελήματος του Θεού;
Έτσι λοιπόν ο άνθρωπος πράττει το καλό, αλλά και το κακό. Περίεργη ελευθερία. Είσαι ελεύθερος να αγαπήσεις, να ευεργετήσεις, να βοηθήσεις, να γίνεις θυσία για τον άλλον, να ερωτευτείς, αλλά είσαι συνάμα ελεύθερος να στρέψεις αυτό τον έρωτα προς τον εαυτό σου, που εγκλωβίζει το υπέροχο αυτό συναίσθημα στο κέντρο του εαυτού μας για τον εαυτό μας και όχι για τους άλλους, για το Θεό. Τότε είναι εγωκεντρικός ο εαυτός∙ απαξιώνει και περιθωριοποιεί την ανθρώπινη ερωτικότητα, την οποία και δυστυχώς δαιμονοποιεί.
Η αυτογνωσία του ανθρώπου σημαίνει την αυτοανακάλυψη του. Η αυτογνωσία περνάει μέσα από την ανακάλυψη της αναφοράς της οντολογικής του ύπαρξης. Και η αναφορά αυτή ως αιώνια πηγή ενότητας και σχέσης, εντοπίζεται στον ίδιο τον Τριαδικό Θεό που είναι και ο Δημιουργός του ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος ως λογικό και αυτεξούσιο ον καλείται να ανακαλύψει στο ταξίδι της ζωής του ποιος είναι, ποιος είναι ο ευεργέτης του, ο δημιουργός του, ποιος είναι ο σκοπός της ζωής του και να απαντήσει μέσα από το ταξίδι στην Ιθάκη της ζωής του σε άπειρα υπαρξιακά ερωτήματα που κοσμούν τις σελίδες της ζωής του.
Τι είναι όμως για τον ορθόδοξο ανθρωπισμό η αυτογνωσία; Θα επικαλεστώ τον άγιο Σωφρόνιο Σαχάρωφ που λέει πως «δεν δύναμαι να γνωρίσω εμαυτόν, εάν δεν έχω ενώπιον μου την αγίαν Αυτού μορφήν», εντοπίζοντας την ύπαρξη της αυτογνωσίας στη γνώση του Χριστού. Έτσι στοιχείο της αυτογνωσίας του ανθρώπου για την ορθόδοξη ζωή και πνευματικότητα αποτελεί η γνώση της ταπείνωσης. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει για την ταπεινοφροσύνη: «είναι μεγάλο αγαθό να εξετάζουμε τη συγγένεια μας και να γνωρίζουμε από πού δημιουργηθήκαμε. Είναι αρκετή αυτή η διδασκαλία ταπεινοφροσύνης, δηλαδή η εξέταση της φύσεως μας». Ο άγιος Ιωάννης συσχετίζει την αυτογνωσία του ανθρώπου με το αίσθημα της ταπεινοφροσύνης που χρειάζεται να τον διακατέχει. Για τον ίδιο, αυτός που γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό του, είναι αυτός που νομίζει ότι δεν είναι τίποτε. Ο όσιος Μακάριος της Όπτινα συνδέει την αυτογνωσία με την αγάπη και την ταπείνωση. Έτσι γράφει στις επιστολές του τα εξής: «Πρέπει να επιδιώξεις οπωσδήποτε και την πολύ σπουδαιότερη εσωτερική, ψυχική καλλιέργεια, που κατορθώνεται μόνο με την αύξηση της αγάπης και τη βάθυνση της ταπεινώσεως».
Φιλόσοφοι δίδαξαν κι έγραψαν για την αυτογνωσία του ανθρώπου και για το πόσο είναι σημαντική στη ζωή του. Θρησκείες έθεσαν τον άνθρωπο ως κέντρο (αλλού βέβαια με έναν παραθεωρημένο και υπέρτατο ρόλο) και εμβάθυναν στο πόσο σημαντικό είναι αν γνωρίζει ο άνθρωπος ποιος είναι για την πορεία του στη ζωή. Ακούστε και κάτι που προκαλεί πεσιμισμό μέσα από τον «εξευτελισμό» του ανθρώπου. Θα χρησιμοποιήσω τη φράση ενός άγιου γέροντα, του π. Παϊσίου που λέει πως «πνευματική ωριμότητα είναι να πιστέψουμε ότι δεν κάνουμε τίποτε∙ μόνο μέσα στην ταπεινή κατάσταση της απογοητεύσεως από τον εαυτό μας κρύβεται η καλή πνευματική κατάσταση». Ο άνθρωπος της ταπείνωσης, των δακρύων, της συναίσθησης του τίποτε, είναι ο άνθρωπος που γνωρίζει ποιος είναι. Είναι εκείνος που θα υψωθεί όταν δει μέσα του την ασχήμια που κρύβεται. Για τον ορθόδοξο ανθρωπισμό, αυτός είναι ο άνθρωπος. Η πόρνη που μετανόησε. Ο ληστής που ζήτησε το έλεος του Θεού. Ο τελώνης που χτυπούσε το στήθος του και είχε επίγνωση των αμαρτιών και προσευχόταν με αίσθημα του ότι είναι ένας αμαρτωλός.
Ο άνθρωπος για την ορθόδοξη θεολογία είναι το τελειότερο δημιούργημα. Το χωματένιο τίποτε που στο χώμα θα επιστρέψει και πάλι. Κι ακριβώς αυτή η συναίσθηση της ανθρώπινης φύσης που πλάστηκε από το πιο εξευτελιστικό υλικό, το χώμα, είναι που κρατά το νου του ανθρώπου προσηλωμένο στο εφήμερο και παροδικό της ζωής. Είναι μία ταπείνωση που στα μάτια των ανθρώπων λέγεται βλακεία, ηλιθιότητα, αδυναμία, για το Θεό όμως είναι η αληθινή αυτογνωσία του ανθρώπου. Είναι σωφροσύνη κι όχι ένδειξη αδυναμίας. Όπως και η «συγγνώμη» που δείχνει ταπείνωση και συναίσθηση του αμαρτωλού στοιχείου στη ζωή του ανθρώπου. Δεν είναι εύκολη, είναι μία επίπονη διαδικασία, μία πάλη με τον εγωισμό∙ απαιτεί χρόνο και ωριμότητα πνεύματος. Είναι κάτι το δύσκολο, όμως ένα άγιο συναίσθημα. Είναι η μικρότητα του ανθρώπου που αναδεικνύει μέσα από την υιοθεσία της ταπείνωσης, το ύψος του. Κάποτε όταν οι μαθητές ρώτησαν τον Χριστό «ποιος θα είναι ο μεγαλύτερος στη βασιλεία των ουρανών;», εκείνος προσκάλεσε ένα παιδί, το έβαλε ανάμεσα τους και είπε «σας βεβαιώ ότι, εάν δεν μετανοήσετε και δεν γίνετε σαν τα παιδιά, δεν θα μπείτε στη βασιλεία των ουρανών∙ εκείνος που θα ταπεινώσει τον εαυτό του σαν τούτο το παιδί, αυτός θα είναι ο μεγαλύτερος στη βασιλεία των ουρανών». Και αλλού πάλι ο Χριστός είπε πως «οι τελευταίοι θα γίνουν πρώτοι, και οι πρώτοι τελευταίοι». Δεν πρόκειται για εκμηδενισμό της αξίας της ανθρώπινης φύσης, αλλά για ανύψωση της μέσα από τη διάβαση του δρόμου των δακρύων μετάνοιας που σιωπούν και διδάσκουν.
Ο Θεάνθρωπος δίδαξε μεταξύ των άλλων τα εξής για την αγάπη: «Να φέρεσθε προς τους άλλους όπως θα θέλατε να φερθούν σ’ εσάς. Εάν αγαπάτε μόνο εκείνους που σας αγαπούν, ποια χάρι έχετε; Και οι αμαρτωλοί αγαπούν εκείνους που τους αγαπούν. Και εάν κάνετε καλό σ’ εκείνους μόνο που σας κάνουν καλό, ποια χάρι έχετε; Και οι αμαρτωλοί το ίδιο κάνουν…αλλά εσείς να αγαπάτε τους εχθρούς σας και να κάνετε καλό». Δεν χρειάζεται να πω πως τα λόγια αυτά είναι υψηλά σε νόημα και αξία, εύχομαι μόνο να καταφέρουμε κάποια στιγμή να αγαπήσουμε αυτούς που μας έχουν πληγώσει στη ζωή, γιατί υπάρχουν και άνθρωποι που τους πληγώσαμε κι εμείς και παρόλα αυτά μας αγαπάνε. Είναι δύσκολο, αλλά όταν το καταφέρνεις νιώθεις πολύ όμορφα. Είναι μία άλλη αίσθηση. Αλλά είναι μία επίπονη διαδικασία γιατί σκοντάφτει πάνω στο τείχος του ανθρώπινου εγωισμού. Όμως η αισθητική της αγάπης που αναδύεται είναι υπέροχη.
Πιστεύω πως ποτέ δεν θα μάθουμε ποιοι είμαστε. Δεν αλλάζουμε χωρίς λόγο πολλές φορές, αλλά οι καταστάσεις της ζωής μας αλλάζουν. Όταν βυθίζεσαι μέσα σου, όταν βλέπεις τι χρειάζεται να διορθώσεις για να λάμψει ξανά το φως της αγάπης, νιώθεις άσχημα, νιώθεις μόνος. Κι αυτό διότι μόνος θα παλέψεις να γίνεις καλύτερος. Να θυμάσαι όμως πως γύρω σου υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να βυθίσουν την αγωνία τους στην αγωνία σου και να σταθούν δίπλα σου κρατώντας σου το χέρι στο ταξίδι της αυτογνωσίας. Να θυμάσαι πως μία αρετή θα σε βοηθήσει να μεταμορφώσεις τον εαυτό σου και η ίδια με διάκριση θα σε βοηθήσει να σταθείς στον πόνο του ανθρώπου σου. Είναι η αγάπη . . .
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
(e–mail: iraklisfilios@gmail.com)
(facebook: iraklis filios)