*Ασκληπιός ο “ΠΙΑΛΕΥΣ”
Πιάλεια: Ασκληπιεία 2025
“Ο γαρ Μύθος σύγκειται εκ θαυμασίων” (Αριστοτέλης)
Κοινωνιολόγοι, Ψυχολόγοι, Εθνολόγοι και Ανθρωπολόγοι διατείνονται πως οι Κοινωνίες, οι Λαοί και τα Έθνη διαμορφώνονται και εξελίσσονται ανάλογα με τον τρόπο που οργανώνουν την Οικονομία τους, τον τρόπο που διανέμουν τον Κοινωνικό Πλούτο και, σε τελευταία ανάλυση, με τον τρόπο που εξασφαλίζουν τα απαραίτητα μέσα για την υλική τους επιβίωση (μαρξιστική άποψη).
Στην αντίπερα όχθη των επιστημονικών θεωριών βρίσκονται όλοι εκείνοι που υποστηρίζουν-χωρίς φυσικά να υποτιμούν τον υλικό παράγοντα-πως στη διαμόρφωση της Ταυτότητας ενός Λαού ή Έθνους και στη γενικότερη Εξέλιξή τους συμβάλλουν καθοριστικά η Πολιτειακή και Πολιτική οργάνωση (μορφή πολιτεύματος, πολιτικοί θεσμοί…).
Ωστόσο, δεν λείπουν κι εκείνοι που επιχειρηματολογούν πως οι Παραδόσεις, οι Μύθοι και το Φαντασιακό στοιχείο είναι αυτά που περισσότερο και με έναν υπόγειο και αφανή τρόπο, αλλά άκρως αποτελεσματικό, διαμορφώνουν τη βαθύτερη Ψυχοδομή των Λαών και των Εθνών και καθορίζουν τους ρυθμούς εξέλιξής τους.
Εμείς, χωρίς να γίνουμε μέρος της αντιμαχίας αυτών των θεωριών, θα εστιάσουμε μόνο στον παράγοντα ΜΥΘΟ, αφού ο Ασκληπιός ως πρόσωπο κινείται στο μεταίχμιο μεταξύ Μύθου και Ιστορίας-Πραγματικότητας. Σε αυτήν τη διαπίστωση συγκλίνουν πολλά στοιχεία της ζωής του, όπως θα παρουσιαστούν παρακάτω.
Με οδηγό, λοιπόν, τους Μύθους που περιβάλλουν το πρόσωπο και τη ζωή του Ασκληπιού και με την παραδοχή πως οι Μύθοι αντανακλούν τον τρόπο σκέψης της ανθρώπινης φύσης, θα προσπαθήσουμε να αποκωδικοποιήσουμε εκείνα τα μηνύματα που λειτούργησαν και λειτουργούν ακόμη ως ενοποιητικά στοιχεία μιας κοινωνίας ή ενός λαού.
Εξάλλου οι ΜΥΘΟΙ συνιστούν το corpus-σώμα ενός συστήματος συμβόλων με τα οποία ο άνθρωπος διαχρονικά προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο και να οργανώσει-συναρθρώσει τα διάφορα επίπεδα της κοινωνικής του ζωής.
Ας βαδίσουμε, λοιπόν, στα μονοπάτια του Μύθου κι ας γνωρίσουμε κάποιες σημαντικές πλευρές της ζωής και της δράσης του Ασκληπιού, του πρώτου Ιατρού του κόσμου. Στόχος μας είναι να βρούμε εκείνες τις μυστικές διαδρομές που τον οδήγησαν στα μέρη μας και ιδιαίτερα στο χωριό μας, την αρχαία Πιάλεια.
Η δυσκολία υπάρχει στην προσπάθεια να τον εντάξεις: Στην κατηγορία των απλών Θνητών ανθρώπων, στους Ήρωες, στους Ημίθεους, ή ακόμη-ακόμη και στους Θεούς; Ο τρόπος γέννησής* του, οι γονείς του, η δράση (ιατρική) του, η λατρεία του, ακόμη και ο θάνατός του άλλοτε προσεγγίζουν το χώρο του Μύθου κι άλλοτε της Πραγματικότητας.
Η δυσκολία καταγραφής της ζωής του και της δράσης-προσφοράς του γίνεται ακόμη μεγαλύτερη και λόγω έλλειψης πειστικών γραπτών πηγών και λόγω έλλειψης αντίστοιχων αρχαιολογικών ευρημάτων που θα επικύρωναν τις γραπτές μαρτυρίες. Οι λίγες γραπτές πηγές και τα αντίστοιχα αρχαιολογικά ευρήματα που υπάρχουν επιβεβαιώνουν την εκτίμηση πως ο Ασκληπιός ως πρόσωπο κινείται ανάμεσα στο Μύθο και την Ιστορία-Πραγματικότητα.
Το μυθικό στοιχείο που συνοδεύει τη βιογραφία του Ασκληπιού αισθητοποιείται και από το γεγονός πως πολλές πόλεις διεκδικούν τον τίτλο του γενέθλιου τόπου. Τα διάφορα λατρευτικά οικήματα, τα γνωστά Ασκληπιεία ανά την Ελλάδα, αποτελούν μία ακόμη ένδειξη της πολυσχιδούς παρουσίας του Ασκληπιού ανά την Ελλάδα και της ευρείας αποδοχής που ετύγχανε από τους Έλληνες.
Η ευρεία αποδοχή ως ιατρού-θεράποντα του Ασκληπιού και η λατρεία του ως ανθρώπου ή ημίθεου ή και Θεού επικυρώνονται και από τον ανάλογο Ορφικό Ύμνο, όπου εξαίρεται η προσφορά και διακονία του στην ιατρική.
«Ἰητὴρ πάντων, Ἀσκληπιέ, δέσποτα Παιάν, ѳέλγων ἀνѳρώπων πολυαλγέα πήματα νούσων, ἠπιόδωρε, κραταιέ, μόλοις κατάγων ὑγίειαν καὶ παύων νούσους, χαλεπὰς κῆρας ѳανάτοιο, αὐξιѳαλής, ἐπίκουρ’, ἀπαλεξίκακ’, ὀλβιόμοιρε, Φοίβου Ἀπόλλωνος κρατερὸν ѳάλος ἀγλαότιμον, ἐχѳρὲ νόσων, Ὑγίειαν ἔχων σύλλεκτρον ἀμεμφῆ, ἐλѳέ, μάκαρ, σωτήρ, βιοτῆς τέλος ἐσѳλὸν ὀπάζων».
Μετάφραση στην νεοελληνική γλώσσα:
«Ώ συ Ασκληπιέ, ιατρέ των πάντων, ώ δέσποτα Παιάν πού μαγεύεις τα εκ των νόσων παθήματα των ανθρώπων, πού προξενούν μεγάλους πόνους, συ πού καταπραΰνεις με τα δώρα σου ο ισχυρός, είθε να έλθης φέρων εις ημάς την υγείαν, και καταπαύων τις βαρείες ασθένειες και τον ολέθριον θάνατον, συ ώ νέε, πού συντελείς εις την αύξησιν και απομακρύνεις τα κακά ο καλότυχος συ το ισχυρό βλαστάρι, το πολυτίμητο του Φοίβου Απόλλωνος, ο εχθρός των νοσημάτων, πού έχεις άμεμπτον σύζυγον την Υγείαν έλα, μακάριε, σωτήρα μας, δίδων εις ημάς καλόν τέλος του βίου».
Ένα άλλο στοιχείο που εντάσσει τη ζωή και τη δράση του Ασκληπιού στον χώρο του Μύθου είναι και η αιτία αλλά και ο τρόπος θανάτωσής από τον Δία ή από τον Πλούτωνα κατά άλλους.
Ο Ασκληπιός επειδή θεράπευε τους αρρώστους και παρέτεινε τη ζωή των ανθρώπων προκάλεσε την ανησυχία και το φθόνο-οργή τόσο του Δία όσο και του Πλούτωνα, του θεού του κάτω κόσμου. Κι αυτό γιατί υπήρχε ο κίνδυνος να διαταραχθεί η κοσμική ισορροπία με τη δραστική μείωση των νεκρών. Ο θάνατος, όμως, του Ασκληπιού προκάλεσε την οργή του πατέρα του, θεού Απόλλωνα, που σκότωσε τους ευεργέτες του Δία Κύκλωπες, γεγονός που επέφερε την αντεκδίκηση του Δία.
Η μυθολογία αναφέρει πως ο Ασκληπιός μετά τον θάνατό του και κατ΄ εντολήν του Δία έγινε Οφιούχος (αστερισμός). Έγινε, δηλαδή, δεκτός στην κατοικία των Θεών, τον Όλυμπο και τοποθετήθηκε στον ουρανό. Γι΄ αυτό ο Ασκληπιός ως Θεός Οφιούχος παρουσιάζεται πάντα με τον όφι και πάντα κρατά τη ράβδο του με το ιερό ερπετό τυλιγμένο σε αυτήν.
Η αχλύς του Μύθου σκεπάζει ακόμη και την ετυμολογική προέλευση του ονόματος του Ασκληπιού, αφού γνωρίζουμε πως όλα τα αρχαία ονόματα παρέπεμπαν σε ένα γεγονός ή σε μία κατάσταση με ιδιαίτερο συμβολισμό.
Σύμφωνα με την παράδοση το όνομά του αρχικά ήταν Ήπιος και αφού θεράπευσε τον τύραννο της Επιδαύρου Άσκλη, ονομάστηκε Ασκληπιός.
Αξιοσημείωτη, επίσης, είναι και μία άλλη παράμετρος της μυθικής παρουσίας του Ασκληπιού και της διακονίας της Ιατρικής. Τόσο η καταγωγή του, γιος του Απόλλωνα, όσο και η ανατροφή-εκπαίδευσή του από τον Κένταυρο Χείρωνα υποδηλώνουν σαφέστατα το πνευματικό στοιχείο που χαρακτήριζε τη ζωή και τη δράση του Ασκληπιού.
Κι αυτό γιατί οι αρχαίοι πίστευαν πως η Ύλη και το Πνεύμα-Ψυχή βρίσκονται σε μια αγαστή ενότητα και αρμονία.
Ο Ασκληπιός, λοιπόν, υπήρξε μία διττή φύση και εκινείτο σε έναν κόσμο μεταξύ Θεών και Ανθρώπων. Υπήρξε μία αρχετυπική μορφή αφού μπορούσε να επικοινωνεί με το θείον, όντας και χρησμωδός, (μαντική τέχνη) και να υπηρετεί τον άνθρωπο.
Εξάλλου δεν είναι τυχαίο που η φήμη και η αποδοχή του Ασκληπιού ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα και λατρεύτηκε και από τους Ρωμαίους. Ήταν γι αυτούς ο αγαπημένος γιατρός με το όνομα Aesculapius.
Όσο, όμως, κι αν οι γραπτές πηγές για τον Ασκληπιό είναι λίγες, όσο κι αν τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι φτωχά όσο κι αν ο Μύθος σκεπάζει μερικές φορές την αλήθεια, ένα στοιχείο είναι αυτό που ακολουθεί τη φήμη του. Η καταγωγή του από την αρχαία Τρίκκη. Σύμφωνα με τον Στράβωνα εκεί υπήρξε το Ασκληπιείον «αρχαιότατον καὶ ἐπιφανέστατον»
Αυτό από μόνο του, για να έλθω στα καθ΄ ημάς, ενισχύει τα επιχειρήματά μας πως ο Ασκληπιός έζησε και έδρασε και στην αρχαία Πιάλεια και στο Κερκέτιον όρος. Μπορεί να λείπουν οι γραπτές μαρτυρίες, αλλά η παραδοχή για την Τρίκκη, ως πιθανού τόπου γέννησης, μας οδηγεί με βεβαιότητα να μετατρέψουμε τις εικασίες σε βεβαιότητα για τη σχέση του Ασκληπιού με την αρχαία ΠΙΑΛΕΙΑ.
Ενισχυτικό της άποψης πως ο Ασκληπιός έζησε και εργάστηκε ως γιατρός στο χωριό μας είναι ο Κόζιακας με την πληθώρα των βοτάνων, αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήματα στο χώρο του Παλιόκαστρου. Ο χώρος αυτός που ερευνήθηκε από τον αρχαιολόγο Καστριώτη εικάζεται ότι αποτελούσε την ακρόπολη της αρχαίας Πιάλειας. Εκεί, δηλαδή, υπήρχε το εργαστήριο κατασκευής των φαρμάκων, το γνωστό φαρμακοτριβείο.
Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν επίσης και μερικά σύμβολα του Ασκληπιού, όπως το Φίδι, ο Κύων(σκύλος),το ραβδί και το κύπελλο. Κατά άλλους, δε υπάρχει εκεί και ο θρόνος του Ασκληπιού.
Δυστυχώς, όμως, οι παραδοσιακές παθογένειες της αρχαιολογικής υπηρεσίας και η αδιαφορία των υπευθύνων ήταν η αιτία να μην προχωρήσουν οι έρευνες. Είναι κατακριτέο, όμως, είναι να μην υπάρχουν τα αρχαιολογικά ευρήματα στο φυσικό τους χώρο και ο ίδιος ο χώρος είναι εγκαταλελειμμένος.
Θέλω να ελπίζω πως με τα έργα του γεωπάρκου και την διάνοιξη του μονοπατιού που οδηγεί στο Παλιόκαστρο τα επόμενα Ασκληπιεία θα γιορτάζονται στο Παλιόκαστρο, όπου η θέα είναι μοναδική.
Θα πρότεινα την ανέγερση ενός οικήματος στον χώρο του Παλαιοκάστρου, όπου θα εκτίθενται τα βότανα του Κόζιακα και θα τελούνται διάφορες εκδηλώσεις τριήμερης διάρκειας.
Είναι καιρός πλέον ως κοινότητα και δήμος να διεκδικήσουμε τα αυτονόητα και να απελευθερώσουμε τον Ασκληπιό από τον Μύθο και να τον εντάξουμε στην ιστορική και πολιτιστική ταυτότητά μας.
Ένας τόπος αλλά και οι άνθρωποι χρειάζονται και τους Μύθους τους για να υπάρξουν. Η σύνδεση και η επαφή με το παρελθόν δεν συνιστά κατ΄ ανάγκην και έναν ατελέσφορο συντηρητισμό για την εποχή μας. Έχουμε ανάγκη από μία Ταυτότητα για να μπορέσουμε να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας και να βρούμε εκείνα τα αντίβαρα απέναντι στον ισοπεδωτισμό της εποχής μας.
Κυρίες και Κύριοι,
Ο Ασκληπιός δεν υπήρξε μόνον τέκνον του Μύθου, αλλά και εκλεκτό μέλος της Πραγματικότητας και της Ιστορίας. Ο Μύθος είναι η αθωότητα της ανηλικότητας του ιστορικού ανθρώπου και εκφράζει την προσπάθειά του αλλά και την αγωνία του να βρει μία απάντηση στα πολλά “Γιατί” και “Πώς” της ζωής και του κόσμου αυτού.
Μπορεί ο τρόπος γέννησης, ο τρόπος θανάτωσης, ο τρόπος άσκησης της Ιατρικής(“εγκοίμηση”-όνειρα/το γνωστό ντιβάνι του Φρόιντ) και οι τρόποι-τόποι λατρείας του ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ να κινούνται στο χώρο του Μύθου, δεν παύουν, όμως, να μάς συναρπάζουν ακόμη γιατί κρύβουν κάποιες ανείπωτες αλήθειες για τον άνθρωπο και τη ζωή, τον κόσμο και τις αφανείς δομές του.
Γι΄ αυτό δεν είναι φρόνιμο να απογαλακτιστούμε τόσο εύκολα και τόσο γρήγορα από την παιδική μας ηλικία.
Κυρίες και Κύριοι,
Σας ευχαριστώ πολύ για την υπομονή σας να με ακολουθήσετε και να με ακούσετε σε αυτό το μακρύ και ενδιαφέρον οδοιπορικό του Μύθου γύρω από το όνομα, τη ζωή και τη δράση του Ασκληπιού.
Σας παρακαλώ, όμως, στην αντιμαχία μεταξύ Μύθου και Ιστορίας, Μύθου και Πραγματικότητας και μεταξύ Μύθου και Λόγου ας μην βιαστούμε να απορρίψουμε τον ΜΥΘΟ. Κι αυτό γιατί έχει να μάς διδάξει ακόμη πολλά και θαυμάσια, όπως διακήρυξε και ο φιλόσοφος της Λογικής, ο Αριστοτέλης:
“Ο γαρ Μύθος σύγκειται εκ θαυμασίων” (Αριστοτέλης).
Ίσως για τέλος της ομιλίας μου δεν θα μπορούσα να επιλέξω κάτι καλύτερο από τα τελευταία λόγια του Παιάνα προς τον Ασκληπιό:
“…Ήπιος να είσαι, μακάριε, να μας φυλάς από τις στυγερές αρρώστιες, ιέ ω ιέ Παιάν”.
Παιάνας στον Απόλλωνα και τον Ασκληπιό
(Μακεδόνας ο Αμφιπολίτης)
Ο Μακεδονικός ο Αμφιπολίτης συνέθεσε (αυτό το ποίημα) κατά προσταγή του θεού:
Τον Δήλιο Απόλλωνα με την ωραία φαρέτρα , τον αργυρότοξο γιο του Δία υμνείτε,
με καρδιά γεμάτη ευφροσύνη και γλώσσα σωστή, ιέ Παιάν,
κλαδί ικεσίας στην παλάμη σας βάλτε ωραίο ελιάς
και δάφνης βλαστάρι λαμπρό, νέοι της Αθήνας, ιέ Παιάν.
Νέοι, άμεμπτος ύμνος ας ψάλει το γιο της Λητώς, τον μακρύβολο, των Μουσών
ξακουστό αρχηγό, ιή Παιάν,
τον Σωτήρα, που γέννησε κάποτε βοηθό στην αρρώστια,
στον πόνο, τον Ασκληπιό, παιδί ευμενές, ιέ ω ιέ Παιάν.
Σ’ αυτόν, στις κορφές του Πηλίου απάνω, κάθε τέχνη κρυφή
που των θνητών διώχνει τους πόνους δίδαξε ο Κένταυρος, ιέ Παιάν,
στης Κορωνίδας το γιο, πράο για τους ανθρώπους θεό σεβαστότατο, ιέ Παιάν.
Κι από κείνον γεννήθηκαν γιοι ο Ποδαλείριος και ο Μαχάων, αρχηγοί των Ελλήνων στη λόγχη, ιή Παιάν,
η Ιασώ, η Ακεσώ, η Αίγλη, η Πανάκεια, κόρες της Ηπιόνης
μαζί με τη μεγαλόπρεπη Υγεία, ιή Παιάν.
Χαίρε των θνητών μεγάλο αγαθό, θεέ ενδοξότατε, ιέ ω ιέ Παιάν,
Ασκληπιέ, και δώσε μας, τη δική σου σοφία υμνώντας για πάντα,
στη ζωή να θάλλουμε μαζί με την τερπνότατη Υγεία, ιή Παιάν.
Είθε να σώζεις την Αθήνα, την πόλη του Κέκροπα πάντα προστρέχοντας, ιέ Παιάν.
Ήπιος να είσαι, μακάριε, να μας φυλάς από τις στυγερές αρρώστιες, ιέ ω ιέ Παιάν.
*Η Γέννηση και η ανατροφή του Ασκληπιού
*[Απολλόδωρος, Γ 10.3] «…ταύτῃ μίγνυται Ἀπόλλων, ἡ δὲ Ἀσκληπιὸν γεννᾷ. τινὲς δὲ Ἀσκληπιὸν οὐκ ἐξ Ἀρσινόης τῆς Λευκίππου λέγουσιν, ἀλλ᾽ ἐκ Κορωνίδος τῆς Φλεγύου ἐν Θεσσαλίᾳ. καί φασιν ἐρασθῆναι ταύτης Ἀπόλλωνα καὶ εὐθέως συνελθεῖν· τὴν δὲ παρὰ τὴν τοῦ πατρὸς γνώμην [ἑλομένην] Ἴσχυϊ τῷ Καινέως ἀδελφῷ συνοικεῖν. Ἀπόλλων δὲ τὸν μὲν ἀπαγγείλαντα κόρακα καταρᾶται, ὃν τέως λευκὸν ὄντα ἐποίησε μέλανα, αὐτὴν δὲ ἀπέκτεινε. καιομένης δὲ αὐτῆς ἁρπάσας τὸ βρέφος ἐκ τῆς πυρᾶς πρὸς Χείρωνα τὸν Κένταυρον ἤνεγκε, παρ᾽ ᾧ καὶ τὴν ἰατρικὴν καὶ τὴν κυνηγετικὴν τρεφόμενος ἐδιδάχθη. καὶ γενόμενος χειρουργικὸς καὶ τὴν τέχνην ἀσκήσας ἐπὶ πολὺ οὐ μόνον ἐκώλυέ τινας ἀποθνήσκειν, ἀλλ᾽ ἀνήγειρε καὶ τοὺς ἀποθανόντας»·
& Το παρόν κείμενο αποτέλεσε την εισήγηση-ομιλία μου στη σχετική εκδήλωση του Δήμου Πύλης και δημοτικής κοινότητας της ΠΙΑΛΕΙΑΣ, στα “ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΑ 2025” (22 Ιουνίου 2025)στην ιστορική ΠΙΑΛΕΙΑ