Οι Τρεις Ιεράρχες, τους οποίους η Εκκλησία μας τιμάει σήμερα, δεν υπήρξαν μόνο οι προστάτες των γραμμάτων και τα πρόσωπα – σύμβολα της παιδείας, αλλά πρόσωπα εκλεπτυσμένης πνευματικότητας για την εποχή τους που ακτινοβολούσαν με το παράδειγμα τους, με την ίδια τους την βιωτή.
Ο Μ. Βασίλειος, ανάμεσα στις τόσο σπουδαίες ομιλίες του, έγραψε μία Ομιλία παιδαγωγικού χαρακτήρα, απευθυνόμενος προς τους νέους της εποχής του, η οποία φέρει τον τίτλο ‘’Πρός τούς νέους, ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων» (363 με 364 μ.Χ.). Ο λόγος που γράφτηκε αυτή η περίφημη αυτή Ομιλία εντοπίζεται στην απαγόρευση του Ιουλιανού με διάταγμα στη διδασκαλία της κλασικής φιλολογίας, της ρητορικής και της φιλοσοφίας από τους χριστιανούς διδασκάλους. Για τον Μ. Βασίλειο όμως η κλασική παιδεία υπήρξε απαραίτητο προπαιδευτικό στάδιο, με σκοπό οι νέοι να εισαχθούν αργότερα στα διδάγματα των θείων γραφών.
Στην Ομιλία του ο Μ. Βασίλειος αποτιμά θετικά την αρχαιοελληνική παιδεία. Δεν στέκεται επικριτικά απέναντι στα πρόσωπα ρητόρων, ιστορικών, φιλοσόφων, ποιητών της αρχαίας Ελλάδος. Αντίθετα, στην Ομιλία του αναδεικνύει ως πρότυπα σοφούς άνδρες της εποχής εκείνης, προτρέποντας μάλιστα τους νέους της δικής του εποχής να μελετούν τα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων. Προβάλλει ως πρότυπα τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Σόλωνα, τον Πλούταρχο, τον Αισχύλο, τον Ευριπίδη, τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη, τον Μ. Αλέξανδρο και άλλους. Συγκεκριμένα, απευθυνόμενος στους νέους της εποχής τους, γράφει τα εξής εκπληκτικά: ‘’Και να συναναστρεφόμαστε με ποιητές και λογογράφους και ρήτορες και με όλους τους ανθρώπους, από τους οποίους πρόκειται να προέλθει κάποια ωφέλεια για την επιμέλεια της ψυχής’’.
Βέβαια, ο Μ. Βασίλειος δεν επιλέγει έναν άκριτο αλλά έναν επιλεκτικό τρόπο υιοθέτησης των παραπάνω. Το ξεκαθαρίζει με σαφήνεια γράφοντας: ‘’Αυτά λοιπόν που μας βοηθούν προς αυτή την ζωή λέμε ότι πρέπει και να τα αγαπάμε και να τα επιδιώκουμε με όλη μας την δύναμη· αυτά όμως που δεν φθάνουν προς εκείνη την ζωή, να τα περιφρονούμε ως ανάξια λόγου’’. Σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο πρέπει να επιλέγουμε όσα είναι προς το συμφέρον της ψυχής μας και καλλιεργούν την αρετή. Για παράδειγμα, ο Μ. Βασίλειος εντοπίζει στον Πλάτωνα και στον απόστολο Παύλο κοινή θέση σχετικά με την φροντίδα του σώματος, μέχρι ενός σημείου, όπου δεν θα υποπέσει ο άνθρωπος στις ηδονές, αλλά απορρίπτει την περί θεών μυθολογία από τους αρχαίους, τη στιγμή που επαινεί τον Ησίοδο.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν φοβήθηκαν την φιλοσοφία, την ρητορική, την ποίηση. Αντίθετα, διαλέχθηκαν με τα φιλοσοφικά συστήματα του κόσμου, αγκάλιασαν ‘’αλιευτικώς’’ τις αντιλήψεις των μεγάλων ρητόρων και φιλοσόφων, ενθάρρυναν τους πιστούς να μελετούν τα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων και να δέχονται κάθε τι που προάγει την αρετή. Ο Μ. Βασίλειος, ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αλλά και ο έτερος Καππαδόκης, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, βρίσκονταν πολύ μπροστά από την εποχή τους και δεν εξόρκιζαν κάθε τι διαφορετικό από την χριστιανική παιδεία.
Η Ομιλία αυτή του Μ. Βασιλείου προς τους νέους της εποχής του αποτελεί δυναμικό κεφάλαιο για την σύγχρονη εποχή μας. Δεν έχουμε να φοβηθούμε κάθε τι που δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι, που δεν είναι οι ίδιες μας οι αντιλήψεις. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τον κόσμο μας, μέσα από την αποδοχή της πλουραλιστικής αντίληψης και να συγκεράσουμε αντίθετες αντιλήψεις, θέσεις μέσα στην ίδια την εποχή των αντιθέσεων στην οποία αναπτυσσόμαστε συνεχώς. Χρειάζεται να συναντηθούμε και να συζητήσουμε με τα σύγχρονα ρεύματα της εποχής μας, όποια κι αν είναι αυτά, φιλοσοφικά, θρησκευτικά, πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά. Σε καμία περίπτωση να μην τα υιοθετήσουμε άκριτα, αλλά να συναντηθούμε. Τουλάχιστον να συναντηθούμε. Να συναντηθούμε και να συνδιαλλαγούμε με τον ετερόδοξο, τον αλλόθρησκο. Δεν κινδυνεύει η πίστη μας, αλλά η αδιαλλαξία μας. Να έλθουμε σε επαφή με τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα, να αξιοποιήσουμε την τεχνητή νοημοσύνη (Al) μέχρι εκεί που δεν απειλείται το ανθρώπινο πρόσωπο ως εικόνα και ομοίωση του Θεού. Δεν χρειάζεται να κυριευόμαστε από φόβο. Εξάλλου, η τέλεια αγάπη διώχνει τον φόβο (Ιω. Α’ 4,18).
Ο Μ. Βασίλειος σε μία εποχή όπου οι χριστιανοί διδάσκαλοι διώκονταν γιατί δίδασκαν την κλασική παιδεία, τόλμησε να ενώσει τους νέους, να εμπνεύσει και με την βιωτή του να καταστεί άγιος. Δεν παρέβλεψε τα κοινωνικά ζητήματα, όσα απασχολούσαν την κοινωνία του, την εποχή του. Με τολμηρό θεολογικό και συνάμα κοινωνικό λόγο στάθηκε υπεύθυνα απέναντι στους νέους της εποχής του. Είδε την εποχή του αλλά και όσα ξετυλίγονταν ως πρόκληση. Σήμερα, δυστυχώς κλεινόμαστε στα κάστρα μας, ταΐζοντας την αυταρέσκεια μας, εξορκίζοντας κάθε τι διαφορετικό χωρίς να το συναντήσουμε και γνωρίζουμε. Απέχουμε πολύ από το πνεύμα του Μ. Βασιλείου και των Πατέρων στις μέρες μας. Κατά πάντα, πολλές φορές, και διά πάντα.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (θεολόγος, βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Διάβας Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων