“Μάθημα Ιστορίας για τον Φασισμό, τον Ναζισμό και την επέτειο του ΟΧΙ
της 28ης Οκτωβρίου 1940, στην Σχολική Βιβλιοθήκη του 5ου ΓΕΛ Τρικάλων”
Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, Δ/ντρια 5ου ΓΕΛ Τρικάλων. (Μια
ώρα διδακτικής πράξης, ενός εναλλακτικού μαθήματος Ιστορίας,
εστιασμένου στην ενεργητική συμμετοχή των μαθητών και στην ενίσχυση
του προβληματισμού τους μέσα από την κριτική προσέγγιση των πτυχών του
εν λόγω θέματος).
Η πολιτεία προσπαθεί να διαμορφώσει ιστορική και κοινωνική
συνείδηση στα νεαρά μέλη της κοινωνίας.
Η εξέλιξη της ιστορικής επιστήμης και των μεθοδολογικών αρχών
της ιστορίας τον 20ό αιώνα απέδειξε ότι η εικόνα του
παρελθόντος δεν είναι μία και «αντικειμενική». Αντίθετα, όλοι οι
ιστορικοί πια δέχονται την πολλαπλότητα των ιστορικών
κριτηρίων, τόσο στην επιλογή του ιστορικού υλικού όσο και
στην ερμηνεία του. Η στάση του ιστορικού απέναντι στα
γεγονότα είναι καθοριστική για την παρουσία του παρελθόντος
και τα κριτήρια αυτής της στάσης δεν μπορεί παρά να έχουν
υποκειμενισμό. Ποικίλοι παράγοντες επιδρούν στην ιστορική σκέψη,
όπως οι φιλοσοφικές και κοινωνικές απόψεις, η εθνότητα, το
πολιτιστικό περιβάλλον, οι συμπάθειες ή αντιπάθειες, τα
συμφέροντα, ατομικά ή ομαδικά κλπ. Γενικότερα δεν πρέπει να
ξεχνάμε ότι το παρελθόν το αντικρίζει ο ιστορικός μέσα από
τις εμπειρίες και τις αντιλήψεις του παρόντος. Επομένως η
άποψη της μιας και «αντικειμενικής», «επίσημης» ιστορικής άποψης
είναι τουλάχιστον αντιεπιστημονική, αν δεν κρύβει άλλες
σκοπιμότητες.
Τα κοινωνικά προβλήματα και οι οικονομικές κρίσεις που δημιουργήθηκαν
μετά τον A’ παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και η εφαρμογή των αμφισβητούμενων
συνθηκών ειρήνης, έφεραν τα κράτη στα όριά τους και προλείαναν το
έδαφος για την επικράτηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι οπαδοί τους
προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των ανέργων και των βετεράνων
στρατιωτών. Οι μάζες αμφισβητούσαν αυτούς που τους έσυραν στον πόλεμο
και αδυνατούσαν να τους βγάλουν από τις οικονομικές κρίσεις, ενώ
ταυτόχρονα αναζητούσαν κυβερνήσεις που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την
ασφάλεια και την πρόοδό τους.
Οι επαναστάσεις και οι απεργίες κατέληξαν να είναι ενδημικά φαινόμενα
των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ τα φιλελεύθερα καθεστώτα και οι θεσμοί της
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αμφισβητήθηκαν. Ενισχύθηκαν τα μειοψηφικά
κόμματα, ενώ νέα έκαναν της εμφάνισή τους. Οι ιδεολογίες του
σοσιαλισμού, του εθνικισμού, του μιλιταρισμού, η πειθώ των ηγετών –
Μουσολίνι, Χίτλερ, Λένιν – σε συνδυασμό με τα αντιπολεμικά ή
φιλοπόλεμα συναισθήματα, καθώς και η μεγάλη οικονομική κρίση, οδήγησαν
στον ολοκληρωτισμό του κομμουνισμού, του φασισμού και του ναζισμού.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος διαμόρφωσε ένα νέο πρότυπο βίας, που
χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα και έσπειρε διχόνοιες και μίση, απ’ όπου
ξεπήδησαν νέες και μεγαλύτερες συγκρούσεις στο μέλλον. Επιπλέον,
διέλυσε το δυτικό πολιτισμό του 19ου αιώνα που ήταν καπιταλιστικός,
φιλελεύθερος, αστικός και ένδοξος, καθώς και την πεποίθηση που είχε η
Ευρώπη, ότι ήταν το κέντρο του κόσμου. Τα νέα δεδομένα, όπως
διαμορφώθηκαν, την οδήγησαν να χάσει αργότερα και την ανεξαρτησία της,
καθώς υπό την κηδεμονία των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης, ένας
δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήταν προ των πυλών.
Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, μετά την γερμανική επίθεση κατά της Πολωνίας,
θα ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Χίτλερ, ο οποίος στηρίζεται
στον δυναμισμό της οικονομίας και του στρατού της Γερμανίας,
καθίσταται ο αρχηγός του συνασπισμού των δικτατόρων της Ιταλίας, της
Σλοβακίας, της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.
Ο Μεσοπόλεμος θα φέρει την κρίση – οικονομική, κοινωνική, πολιτική ,
ηθική. Οι φασισμοί θα είναι η ακραία κατάληξη της βίαιης σκλήρυνσης
της πολιτικής ζωής. «Μέσα στο πλαίσιο εμφυλίων πολέμων και εργατικών
εξεγέρσεων, οι οποίες συγκλονίζουν μεγάλο μέρος της ηπείρου μεταξύ
1918 και 1923 – από τη Ρωσία μέχρι τη Γερμανία, από την Ουγγαρία μέχρι
την Ιταλία – ο φασισμός θα προσλάβει τη μορφή τυπικά αντεπαναστατικού,
αντιδημοκρατικού και αντεργατικού φαινομένου. Υπό την οπτική αυτή,
είναι ο κληρονόμος της αντεπανάστασης, η οποία συνόδευσε τον «μακρό»
19ο αιώνα, από την αντιγαλλική συμμαχία του 1793 μέχρι τις σφαγές του
Ιουνίου του 1848 και την Κομμούνα».
Η διαφορά έγκειται στο ότι οι φασισμοί, που δεν κοιτάζουν προς το
παρελθόν, επιβάλλουν ηγέτες οι οποίοι δεν προέρχονται από παλιές ελίτ
αλλά από «κοινωνικά απόβλητα ενός ξεχαρβαλωμένου κόσμου. Είναι
εθνικιστές δημαγωγοί οι οποίοι απαρνήθηκαν την αριστερά, όπως ο
Μουσολίνι, ή πληβείοι όπως ο Χίτλερ, οι οποίοι ανακάλυψαν το ταλέντο
τους ως ‘καθοδηγητές του πλήθους’, μέσα στην ατμόσφαιρα της γερμανικής
ήττας».
Η προπαγάνδα, μέσο με το οποίο οι φασισμοί έπεισαν και κινητοποίησαν
λαούς έδειξε τη σημασία της ήδη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν μέσο
‘διαφώτισης’ της κοινής γνώμης, αλλά και αλλοίωσης των γεγονότων.
Για τους ναζί πάντως «η άμεση προπαγάνδα, είτε ομιλούσα είτε τυπωμένη,
ήταν μονάχα η μια πλευρά μιας ευρύτερης επίθεσης στο μυαλό και τις
αισθήσεις για να δημιουργηθεί η καινούργια ψυχολογία και τέλος ο
‘καινούργιος άνθρωπος’». Ο show man Μουσολίνι έδειξε τον δρόμο στον
Χίτλερ. Δημόσιες τελετές και οπτικά τεχνάσματα κάθε είδους, τέχνη και
μαζική κουλτούρα, αρχιτεκτονική, ‘μεγάλες πολιτιστικές καινοτομίες’
και νέες τεχνολογικές κατακτήσεις, τύπος, ραδιόφωνο, λογοτεχνία,
μουσική, θέατρο, κινηματογράφος, χειραγωγούν λαούς, συγκαλύπτουν,
πείθουν.
«Οι άνθρωποι κατά κανόνα έκαναν χώρο ανάμεσα στον ηγέτη και στον
κομματικό μηχανισμό. Ο ηγέτης παρείχε έμπνευση και σιγουριά……Οι
μαζικές συγκεντρώσεις, οι παρελάσεις και οι πορείες προσέφεραν στον
κόσμο μια τελετουργία και εξέπεμπαν ένα αίσθημα δύναμης που
υπογράμμιζε την ανημποριά του ατόμου».
Οι αιτίες για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν βασικά δύο: ο
αμοιβαίος ανταγωνισμός των πολιτικών ισχύος και τα
ιμπεριαλιστικά συμφέροντα, που οξύνθηκαν από την επίδραση των
επαναστατικών ιδεολογιών σε Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία και
Σοβιετική Ένωση. Οι επιτιθέμενοι ήταν κυρίως τα «καινούργια
έθνη της δεκαετίας του 1860», που ήρθαν καθυστερημένα και
απέτυχαν να αποκτήσουν το status της ιμπεριαλιστικής δύναμης
ισότιμο με τις κύριες δυνάμεις της Δυτικής Ευρώπης, ή με τις
Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση. Παρ’ όλα αυτά, οι
φιλοδοξίες της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ιαπωνίας δεν θα
είχαν προκαλέσει έναν τέτοιο πόλεμο εάν δεν ερχόταν στην
εξουσία ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι και ο ιαπωνικός στρατός, που
αισθάνονταν υποχρεωμένοι να προχωρήσουν σε μεγαλειώδη ιστορικά
επιτεύγματα και στην εφαρμογή των επαναστατικών τους στόχων
μέσω της εξωτερικής κατάκτησης. Ο πόλεμος αποτελούσε επίσης
προαπαιτούμενο της μαρξιστικής-λενινιστικής ιδεολογίας, η οποία
θεωρούσε ότι ο δρόμος για την επέκταση του κομουνισμού
περνούσε από τα αποτελέσματα ενός «δευτέρου ιμπεριαλιστικού
πολέμου» που θα κατέστρεφε τον καπιταλιστικό κόσμο.
Τα αίτια του πολέμου ως προς την ιταλική εισβολή και την ελληνική
απάντηση του ΟΧΙ στον πόλεμο στα ελληνοαλβανικά σύνορα, οι πρώτες
νίκες της χώρας μας, αλλά και η γερμανική εισβολή και παράδοση της
Ελλάδας στους Γερμανούς Ναζί, η μάχη της Κρήτης, η μακρά περίοδος της
Κατοχής, η Αντίσταση, η αντεπίθεση των συμμαχικών δυνάμεων, η συντριβή
της ναζιστικής Γερμανίας και φυσικά η απελευθέρωση, συμπυκνώνονται
στην 28η Οκτωβρίου κατά την οποία γιορτάζουμε την ιστορική στιγμή του
1940, όταν η Ελλάδα μας ύψωσε το ανάστημά της και είπε το ηρωικό «ΟΧΙ»
στον εισβολέα, εισερχόμενη με σθένος σε έναν πόλεμο ενάντια σε ισχυρά
στρατεύματα της εποχής, κατά του φασισμού και του ναζισμού. Η χώρα μας
αρνήθηκε να παραδοθεί, ο λαός μας απέκρουσε σκληρά μαχόμενος μέχρις
εσχάτων, παρά την εμφανή ανισότητα των στρατιωτικών δυνάμεων, τον
επίδοξο κατακτητή, καθυστέρησε την επέλαση του Άξονα, ενθάρρυνε τους
υπόλοιπους λαούς που αντιστέκονταν και αποτέλεσε υπόδειγμα ηρωισμού
και πηγή έμπνευσης.
Στον Αγώνα επιστρατεύθηκαν όλες και όλοι. Άνδρες, γυναίκες,
ηλικιωμένοι, παιδιά, μάχονταν όσο και όπως μπορούσαν, εξαντλώντας τις
δυνάμεις τους στον υπέρ πάντων Αγώνα για την Ελευθερία. Οι στρατιώτες
θυσιάστηκαν στο μέτωπο πολεμώντας υπό αντίξοες συνθήκες, και οι
γυναίκες προσέφεραν και αυτές τα μέγιστα, στήριγμα για τους πολεμιστές
μας, μαχήτριες, ακούραστες, αλύγιστες, άτρωτες.
Ενδεικτική βιβλιογραφία-Πηγές:
Στάνλεϊ Τζ. Πέϊν, Η Ιστορία του Φασισμού 1914-1945, μετάφραση:
Κώστας Γεώρμας, πρόλογος: Στέφανος Ροζάνης, εκδόσεις Φιλίστωρ, 2000.
http://www.el.wikipedia.org/wi
εγκυκλοπαίδεια–αναζήτησηλήμματ
• http://www.matia.gr/library (ηλεκτρονική βιβλιοθήκη) > e-book της
Αμαλίας Ηλιάδη > Αδόλφος Χίτλερ: ο ηγέτης και η εποχή του
www.24grammata.com (ηλεκτρονική βιβλιοθήκη) > e-book της Αμαλίας
Ηλιάδη > Αδόλφος Χίτλερ: ο ηγέτης και η εποχή του
• http://www1.ekebi.gr/fakeloi/f
από την ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου με τίτλο Ο φασισμός και
ο ναζισμός στην Ευρώπη)
(info: 1) Jeffrey Herf, Αντιδραστικός μοντερνισμός. Τεχνολογία,
κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ΄ Ράϊχ, Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996.
2) Α. Γκλυκσμάν, Φασισμοί: Παλιός και νέος, Στοχαστής, Αθήνα χ.χ.
3) Στέφανος Ροζάνης, Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το τέλος του
παραδοσιακού ουμανισμού, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ.
4) Κώστας Παπαϊωάννου, Η γένεση του ολοκληρωτισμού, Εναλλακτικές
Εκδόσεις, Αθήνα 1991.
5) Λιονέλ Ρισάρ, Ναζισμός και κουλτούρα, Αστέρι, Αθήνα 1980.
6) Σάλινς Μάρσαλ, Χρήσεις και καταχρήσεις της Βιολογίας, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 1997).