Ηρακλής Φίλιος : Ψυχή μου! ψυχή μου!

Είναι μία πολύ καλή ευκαιρία για τον άνθρωπο. Μία συνάντηση της ανθρώπινης φύσης με τον Θεάνθρωπο. Κι αυτή η δυνατότητα δίνεται μία φορά τον χρόνο. Σήμερα, ημέρα Τετάρτη, στους ιερούς ναούς θα ψαλεί ολόκληρος ο Μεγάλος Κανόνας, ένα ποίημα του αγίου Ανδρέα Κρήτης. Αποτελεί εξαίσιο είδος της υμνογραφίας και το γεγονός ότι αναφέρεται στην πτώση του ανθρώπου, στην μετάνοια του και στη φιλανθρωπία του Θεού, το καθιστά ένα ποίημα που συντρίβει την όλη ύπαρξη του ανθρώπου και μέσα από την αναστάτωση αυτή, καλεί τον άνθρωπο σε μετάνοια.

Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος εξέπεσε της αρχικής δόξης που απολάμβανε μέσα από την κοινωνία του με τον Θεό. Η θεολογική σκέψη του προτεσταντισμού είναι κατηγορηματική στο θέμα αυτό: Το κατ’ εικόνα του ανθρώπου δεν έχει απλά αμαυρωθεί, αλλά έχει καταστραφεί πλήρως και ο άνθρωπος είναι ανίκανος πλέον να κάνει το καλό από μόνος του. Η ανθρώπινη φύση έχει πλήρως διαφθαρεί και κατά τον Λούθηρο, ο άνθρωπος είναι πλέον «εικόνα διαβόλου». Στη θεολογική σκέψη της ορθόδοξης Ανατολής τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Το κατ’ εικόνα του Θεού έχει αμαυρωθεί, υπάρχει ακόμη η δυνατότητα ο άνθρωπος να αναφέρει τον εαυτό του στον Θεό, δεν έχει χαθεί οριστικά η κοινωνία με τον Θεό και η σωτηρία θα έρθει μέσα από τη θεία ενανθρώπιση.

Ο Μ. Κανόνας είναι ένα θαυμάσιο ποίημα, ένα καλλιτέχνημα του λόγου, της έκφρασης. Ο Ανδρέας Κρήτης δεν έχει κανέναν σκοπό να κολλήσει τον άνθρωπο στον τοίχο, υπενθυμίζοντας του την πτώση, την αμαρτία και δημιουργώντας του τύψεις κι ενοχές. Αυτό, το πράττει καταλυτικά η δυτική θεολογική σκέψη, η οποία είδε την αμαρτία και την πτώση, όχι ως αποκοπή από την αγάπη του Θεού, από τον Ίδιο τον Θεό, ως διακοπή μιας σχέσης, αλλά ως παράβαση της εντολής του Θεού, ως καταπάτηση ενός δικαιϊκού νόμου, κάτι που απειλεί τη δικαιοσύνη. Δυστυχώς, μία τέτοια αντίληψη πέρασε στις θρησκευτικές οργανώσεις, που ως άκρως επηρεασμένες από την προτεσταντική ηθική, ενοχοποιούν τη φύση, ενώ την ίδια στιγμή ο Μάξιμος Ομολογητής κάνει λόγο για πτώση της προαίρεσης του ανθρώπου και όχι της φύσης.

Εδώ, είναι ανάγκη για δύο επισημάνσεις. Πρώτον, ο άνθρωπος είναι ύπαρξη ψυχοσωματική. Η σύνολη φωνή των Πατέρων της εκκλησίας, σημειώνει πως ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ψυχή, ούτε μόνο σώμα, αλλά το «συναμφότερον» κατά Γρηγόριο Παλαμά. Η αμαρτία δεν έχει προσβάλλει μόνο την ψυχή αλλά και το σώμα. Αλλά και η σωτηρία δεν αφορά μόνο την ψυχή αλλά και το σώμα. Στον Μ. Κανόνα ο Ανδρέας Κρήτης προβαίνει στη σύνδεση σώματος και ψυχής. Έτσι, διαβάζουμε: «Εμπρός, ταλαίπωρη ψυχή, με το σώμα σου στον Δημιουργό των πάντων εξομολογήσου» και αλλού γίνεται αναφορά σε «πληγές της ψυχής και του σώματος». Η εκκλησία, ποτέ δεν είδε με μανιχαϊστική διάθεση και πνεύμα διαχωρισμού την ύπαρξη του ανθρώπου. Μάλιστα, ο Μάξιμος Ομολογητής, με υποψιασμένο τρόπο, προχωράει τη σκέψη του παραπέρα και μας λέει πως ο άνθρωπος είναι και κάτι ακόμη εκτός από ψυχή και σώμα. Είναι και βούληση, ελευθερία. Γι’ αυτό θα σημειώσει κάπου πως φθείρεται η φύση μας όταν αναιρέσουμε το αυτεξούσιο (δηλ. την ελευθερία μας) και τότε δεν είμαστε εικόνα Θεού. Αν τα άκουγε αυτά ο Πλωτίνος θα φώναζε λέγοντας μας, ε, τι λέτε, ο άνθρωπος είναι ψυχή! Κι ο Descartes δεν θα μας έπαιρνε στα σοβαρά, εξακολουθώντας να διαλαλεί παντού πως είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα και πως η ουσία είναι η ψυχή.

Δεύτερον, στον Μ. Κανόνα, γίνεται αναφορά στα πάθη του ανθρώπου. Υπάρχει, δυστυχώς, η κακή συνήθεια, ορισμένες θεολογικές φωνές να λένε συνεχώς πως τα πάθη εμφορούνται αρνητικού περιεχομένου. Δεν είναι η αλήθεια αλλά μέρος της. Καταρχάς, τα πάθη αποτελούν φυσικές δυνάμεις της ψυχής, όπως λένε ο Αριστοτέλης και ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Τα πάθη γίνονται είτε καλά, είτε κακά. Εξαρτάται δε κάτι τέτοιο, «τῇ ποιᾷ χρήσει τῆς προαιρέσεως» κι έτσι «ἢ ἀρετῆς, ἢ κακίας ὄργανα τά τοιαῦτα τῆς ψυχῆς κινήματα γίνεται» όπως θα πει ο Γρηγόριος Νύσσης. Επομένως, τα πάθη που αποτελούν μία φυσική εκδήλωση ενεργειών της ψυχής, ανάλογα με το που τα στρέφουμε, αποκτούν την ανάλογη διάθεση. Όσον αφορά το θέμα μας τώρα, ο Ανδρέας Κρήτης κάνει λόγο για «άλογα πάθη», «άτακτα πάθη» και «παράνομα πάθη», θέλοντας να μας πει πως ο όρος «πάθος» από μόνος του δεν αποτελεί αρνητική διάθεση της ψυχής, αλλά τι κάνει; Προσδιορίζει με συγκεκριμένες λέξεις, αρνητικά φορτισμένες όπως είδαμε πιο πριν, τα πάθη, όταν αυτά φθείρουν την ψυχοσωματική ύπαρξη του ανθρώπου.

Δίνεται μία όμορφη ευκαιρία στον άνθρωπο σήμερα το απόγευμα στους ιερούς ναούς. Ας μιλήσουμε επιτέλους θεολογικά στον κάθε άνθρωπο, μιας και ο θεολογικός λόγος έχει εξοριστεί. Ο θεολογικός λόγος να σχοινοβατήσει ξανά, κατά Γρηγόριο Θεολόγο, να γίνει υπεύθυνος και με έμπονη αγάπη να σηκώσει τις αδυναμίες του πονεμένου ανθρώπου. Μαγκιά δεν είναι να δίνεις στον λαό άρτο και θεάματα. Μαγκιά είναι να γεμίζεις την θλιμμένη ανθρώπινη ύπαρξη με Θεό! Δεν αντέχεται ο Θεός χωρίς αγάπη.

Ο Μ. Κανόνας, που ψάλλεται σήμερα, λέει στον άνθρωπο, έλα μην φοβάσαι, είσαι αδύναμος, αμαρτάνεις, πολλές φορές δεν προσπαθείς καθόλου, το γνωρίζει ο Χριστός και βλέπει την καρδιά σου, την προαίρεση σου. Έλα και μην παραιτείσαι! Πέφτεις, πάλεψε, σήκω, στάσου όρθιος, όσο πέφτεις τόσο να σηκώνεσαι,  η χάρη του Θεού σε σκεπάζει! Δεν μετράει το αποτέλεσμα ο Θεός αλλά τον αγώνα σου στεφανώνει, τη διάθεση σου, την προαίρεση σου. Μην φοβάσαι, σφάλλεις, αμαρτάνεις, αστοχείς, μην δειλιάζεις, μην απογοητεύεσαι, τον τελευταίο λόγο τον έχει ο Θεός! Έλα, όποιος κι αν είσαι, ομοφυλόφυλος, άθεος, αρνητής του Θεού, αναρχικός, αδιάφορος, διαπλεκόμενος, τσαλακωμένος, όσο τσαλακωμένος τέλος πάντων. Και κλείσε τ’ αυτιά σου στις φοβικές και ανέραστες, από Θεό, φωνές, που στιγματίζουν τον άνθρωπο και τον κρίνουν για τις επιλογές του. Κριτής είναι μόνο ο Θεός.

«Φιλάνθρωπε, που θέλεις όλοι να σωθούν, Σε παρακαλώ να με ξαναφέρεις κοντά Σου και να δεχτείς σαν αγαθός τη μετάνοια μου. Άκουσε με προσοχή τους στεναγμούς της ψυχής μου και κάνε δεκτά τα δάκρυα, που στάζουν απ’ τα μάτια μου. Κι έτσι, Σωτήρα, σώσε με» (Μ. Κανών, Ωδή β’).

Ηρακλής Αθ. Φίλιος

Βαλκανιολόγος, Θεολόγος